АГРОӨНЕРКӘСІП: ОРДАБАСЫ АУДАНЫНДА ҚҰЛПЫНАЙ ӨСІРІЛІП ЖАТЫР

Түркістан облысы, Ордабасы ауданы, Бадам елді мекені «Нұр Айша» шаруа қожалығы 2016 жылдан бастап жұмыс істеп келеді. Шаруа қожалығының төрағасы – Әлеуханов Мұхтар.
«Шаруа қожалығында құлпынай өсіріледі. Бұл өнімге тұтынушылар тарапынан сұраныс жоғары. Әсіресе мереке қарсаңында кондитер өнімін өндіретіндер тарапынан тапсырыс көп. Осыдан 10-15 жыл бұрын қыс мезгілінде піскен қызанақ пен қиярдың бағасы қымбат болатын. Әрі оларды көп еге алмаушы еді. Өйткені, тұтынушылар «тек дәрімен піскен» деп сатып ала бермейтін. Қазір кез келген көкөністі дәрісіз-ақ өсіруге болатынын білеміз. Сондықтан сақылдаған сары аязда да көкөніс жеп отыратындар бар», дейді ол.
«Нұр Айша» шаруа қожалығы осы жылы құлпынай егуді бастаған. Бастапқыда қызанақ, қияр егуден бастаған шаруа қожалық қазіргі уақытта аз көлемде ексе де, істің қыр-сырын терең меңгеріп алған соң, құлпынайды жылыжайда егуді қолға алыпты. Жылыжайда 20 адамды жұмыспен қамтуда. 1,5 гектар жерден 50-60 тонна құлпынай өнімін алу жоспарда екен. Өнімді қыс айларында жинау жоспарланған. Егілген «Alba» сорты суыққа төзімді.
Осы орайда құлпынай өсіру ісінің қызығы мен қиындығын Ордабасы ауданының тұрғындарының назарына ұсынып отырмыз. Құлпынайдың тағамдық және калориялық құндылығы:
Сонымен, құлпынайдың химиялық құрамы өте аз калориядан тұрады. Тіпті басқа калориялармен және судағы жидектермен салыстырғанда: құлпынайдағы калория мөлшері – 100 граммға 37 ккал ғана. Әсіресе үлкен және сулы сорттарда тіпті аз калорияға ие. Сондай-ақ, осындай құрамы диеталық қасиетке толы құлпынай ағзада өте жақсы сіңіріледі. Құрамындағы оңай еритін қант қайтадан тез энергияға айналады. Құлпынайдың денсаулыққа келтірер пайдасына қышқылдардың аз мөлшерде асқорыту трактін тітіркендірмейтінін жатқызуға болады. Ішектің емі мен тазаруына талшығы көмектеседі. Айтпақшы, сол талшықтың пайдасы ішектің бұлшық еттерін тезірек және қарқынды түрде қысқартуға мәжбүрлеп, тамақ түйірінің сапалы араластырылуын және оның ферменттерінің жақсы өңдеуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар құлпынай кейбір бақша жидектерімен салыстырғанда тәтті дәмге ие. Оған қоса, химиялық құрамында қышқылдардың кең жиынтығы бар жидек ас қорыту ферменттерінің өндірісін ынталандырады және асқазан мен ішек шырынын босатуға көмектеседі. Құлпынайдың бұл пайдалы қасиеттері бірге азықтың ас қорыту процесін және оның толық ассимиляция процесін барынша оңтайландыруға көмектеседі.
Құлпынайдағы витаминдер
Пайдалы қасиеттері өте бай құлпынай құрымындағы дәрумендер қарақат жемісіндегі дәрумендерден асып түспейді. Ондағы витаминдердің саны тек кейбір цитрус жемістерінен тұрады, ал оған қабықтың витамині ескеріледі. Бірақ егер сіз жарты килограмм құлпынай немесе лимонның қайсысын жеу жеңілірек дегенді ойласаңыз, онда жидек үлкен артықшылыққа ие болады.
Құлпынай құрамында қандай витаминдер бар? Оның химиялық құрамы аскорбин қышқылына және А витаминіне бай. Құлпынайдағы бұл дәрумендер иммундық мәртебесін көтеру және иммундық жүйенің жасушаларын белсендіру қасиеттеріне ие. Құлпынайдағы А дәрумені, сонымен қатар – көру органдары үшін аса қажетті зат. Дәл оның қасиеттері көздің қалыпты қабылдауын қамтамасыз етеді, әсіресе түнде. Ағза энергиясын және материалды алмасудың көптеген реакцияларын жүргізеді және майларды және қанттарды бөлу процестеріне және жаңа тіндердің пайда болуына қажет.
Құлпынайдағы пайдалы заттар
Құлпынайдың тағы бір құрамасы көптеген эфир майларымен, илік заттармен және минералды компоненттерімен құнды. Құлпынайдағы бұл пайдалы заттар өзінің танымал емдік қасиеттерін тудырады: асқазан-ішек жолдарының қалыпты жұмысын, холеретикалық және диуретикалық қабілеттілігін, антицистерлерді қорғауды, жүрек бұлшықеттерін қолдауды және шлактардан және холестеролдан қан тамырларын тазартуға көмектеседі.
Қазақстанның оңтүстік аймақ¬¬тарында өсіруге аса қолайлы болып ке¬лет¬ін құ묬пынайға мемлекеттен беріле¬тін көмек жоқ емес, бар. Бірақ мемлекет кез келген құл¬пынай өсірушіге емес, нақты техно¬ло-гияларды пайдаланып, таза өнім өсі¬ру¬шілерге қолдау көрсетеді. Дүние¬жүзілік құлпынай өсірушілер одағының тବлаптарына сай, арнайы технологиямен ғылыми негізге сүйене отырып жеміс өсі¬ретін болсаңыз және мұныңызды дә¬лелдей алсаңыз, жемісін жер жаһанға са¬тып, шалқып отыра беруіңізге болады.
Соңғы жылдары облыста жылыжай шаруашылығына қызығушылық артып келеді. Кәсіпкерлердің бұл салаға қызығуына тағы бір себеп – мемлекеттің қолдауы. Ауыл шаруашылығы министрлігі бекіткен инвестициялық субсидиялау бағдарламасы шеңберінде өнеркәсіптік жылыжай шығынының 25%-ы мемлекет тарапынан төленеді. Одан бөлек, төмен пайызды несиелеу бағдарламасы да кәсіпкерлерге қолдау болып отыр. Сондай-ақ, өсімдік шаруашылығын субсидиялау бағдарламасы шеңберінде сатып алынған тұқымдар мен тыңайтқыштарға жұмсалған шығынның 50%-ына дейінгісін мемлекет тарапынан өтеу қарастырылған. Құлпынай табысты бизнес құру үшін жидектердің көбеюінің барлық бөлшектерін ойластырып, өсіру әдісі мен орнын анықтау керек:
Ашық далада құлпынай өсіру елде бай өнім алуға болады, бірақ оның сатылымы өте қиын болады. Бұл мәселеде басты рөлді маусымдық фактор мен осы кезеңде үлкен бәсекелестік атқарады. Сондай-ақ, ауа райы туралы ұмытып кетпеуіміз керек, ол қолайсыз нәтижелермен бірге жидек плантацияларының көбін жойып жіберуі мүмкін. Ал жылыжай әдісі — ең тиімді өйткені оны пайдалану кезінде тек жаздың аяғында ғана емес, жаздың басында ғана емес, сонымен қатар басқа маусымдарда піскен жемістерді жинауға болады. Сорттардың дұрыс таңдалған жиынтығы үздіксіз өсімдік алуға және, тиісінше, жыл бойы пайда алуға мүмкіндік береді.
Жылыжайда өсірілген жидектер табиғи факторлардың әсерінен қорғалады. Білгеніміздей, өсірілген жеміс көшеті өз жемісін беріп аяқтаған шақта жапырақ түбінен басқа көшет көктеп шығатыны заң¬дылық. Сарапшылардың айтуынша, бұл көшеттерден өнім алу дұрыс емес. Себебі одан кейінгі уақыттарда құлпынай сапасы күрт төмендеп, көлемі де кіші¬¬¬рейіп, пішінінде басқаша рең пайда болады. Тұтынушылардың талабы мен өсірушілердің білместігінен мұндай құл¬пынайлар біздің базарларда тез саты¬лып кете барады. Ал нағыз құлпынайдың еш¬бір міні жоқ болуы керек. Біздің құлпы¬най деп жүргеніміз жабайы бүлдіргеннің бір түрі десек те болады. Заман өзгеріп, табиғаттың тоза бас¬таған шағында технологияның жетісті¬гі¬не сүйену – басты талап. Экологиялық апат¬тардың салдарынан бір кездері дала¬да жай¬қалған жабайы бүлдірген сиреп кет¬келі қашан? Осы тұста құлпы¬най шаруବшылығын дамытуға мемлекет бас¬қаша бір жоба әзірлеп, ішкі өнімді өріс¬тетіп тастамаса, құлпынайды қыр¬ғыздан тасып жүре бермесімізге кім кепіл?
Құлпынайдың адам денсаулығына пайдасы мол. Оқырман назарына оның бірқатар ұсынамыз.
1. Құлпынай жүрек-қан тамырлары ауруларының алдын алады
Бүгінгі таңда бүкіл әлем бойынша жүрек-қан тамырлары ауруларынан қайтыс болып жатқан адамдар саны күн санап көбейіп келеді. Егер бұл жемісті өзіңіздің ас мәзіріңізге қосатын болсаңыз, аталған аурудың алдын алуға болады. Өйткені, оның құрамында холестерин деңгейін төмендететін эллаговалық қышқыл бар. Сонымен қатар, құлпынайдағы С дәрумені қан тамырларын қалыпты деңгейде ұстайды.
2. Құлпынай жемісі беттегі пигменттік дақтарды кетіреді
Егер теріңізді ағартып, секпілдер мен пигменттік дақтардан құтылғыңыз келсе, бетіңізге құлпынайдан маска жасаңыз. Алайда әуелі білегіңізге жасап көріңіз. Егер бәрі жақсы болса, бетіңізге пайдаланып көруге болады. Мұндай масканы аптасына 1-2 рет жасап тұрған дұрыс.
3. Құлпынайдан жасалған маска безеу мен қабынуға қарсы көмектеседі
Егер теріңізге түрлі бөртпелер шығып мазалайтын болса, онда ойланбастан құлпынайдың түйінінен маска дайындаңыз. Себебі, оның құрамында тері ауруларымен белсенді күресетін антиоксиданттар бар.
4. Бұл жеміс кәріліктен де сақтайды
Құлпынайдағы антиоксиданттар кәрілікпен күреседі. Ол үшін түскі тамақтан соң 40 минуттан кейін құлпынай жеу қажет.
5. Құлпынай тісіңізді ағартады
Құлпынайдың құрамындағы С дәрумені тісті сарғаюдан құтқарады.
6. Көздің көруін жақсартады
Жыл өте келе көзіңіздің көруі де нашарлай түсетіні анық. Құлпынай құрамындағы С дәрумені, органикалық қышқылдар, флавоноидтер көз ауруларының алдын алады.
Құлпынайдың тағамдық және калориялық құндылығы. Сонымен, құлпынайдың химиялық құрамы өте аз калориядан тұрады. Тіпті басқа калориялармен және судағы жидектермен салыстырғанда: құлпынайдағы калория мөлшері – 100 граммға 37 ккал ғана. Әсіресе үлкен және сулы сорттарда тіпті аз калорияға ие. Сондай-ақ, осындай құрамы диеталық қасиетке толы құлпынай ағзада өте жақсы сіңіріледі.Құрамындағы оңай еритін қант қайтадан тез энергияға айналады. Құлпынайдың денсаулыққа келтірер пайдасына қышқылдардың аз мөлшерде асқорыту трактін тітіркендірмейтінін жатқызуға болады. Ішектің емі мен тазаруына талшығы көмектеседі. Айтпақшы, сол талшықтың пайдасы ішектің бұлшық еттерін тезірек және қарқынды түрде қысқартуға мәжбүрлеп, тамақ түйірінің сапалы араластырылуын және оның ферменттерінің жақсы өңдеуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар құлпынай кейбір бақша жидектерімен салыстырғанда тәтті дәмге ие. Оған қоса, химиялық құрамында қышқылдардың кең жиынтығы бар жидек ас қорыту ферменттерінің өндірісін ынталандырады және асқазан мен ішек шырынын босатуға көмектеседі. Құлпынайдың бұл пайдалы қасиеттері бірге азықтың ас қорыту процесін және оның толық ассимиляция процесін барынша оңтайландыруға көмектеседі.
Құлпынайдағы витаминдер. Пайдалы қасиеттері өте бай құлпынай құрымындағы дәрумендер қарақат жемісіндегі дәрумендерден асып түспейді. Ондағы витаминдердің саны тек кейбір цитрус жемістерінен тұрады, ал оған қабықтың витамині ескеріледі. Бірақ егер сіз жарты килограмм құлпынай немесе лимонның қайсысын жеу жеңілірек дегенді ойласаңыз, онда жидек үлкен артықшылыққа ие болады. Құлпынайдың химиялық құрамы аскорбин қышқылына және А витаминіне бай. Құлпынайдағы бұл дәрумендер иммундық мәртебесін көтеру және иммундық жүйенің жасушаларын белсендіру қасиеттеріне ие. Құлпынайдағы А дәрумені, сонымен қатар – көру органдары үшін аса қажетті зат. Дәл оның қасиеттері көздің қалыпты қабылдауын қамтамасыз етеді, әсіресе түнде. Ағза энергиясын және материалды алмасудың көптеген реакцияларын жүргізеді және майларды және қанттарды бөлу процестеріне және жаңа тіндердің пайда болуына қажет.
Құлпынайдағы пайдалы заттар. Құлпынайдың тағы бір құрамасы көптеген эфир майларымен, илік заттармен және минералды компоненттерімен құнды. Құлпынайдағы бұл пайдалы заттар өзінің танымал емдік қасиеттерін тудырады: асқазан-ішек жолдарының қалыпты жұмысын, холеретикалық және диуретикалық қабілеттілігін, антицистерлерді қорғауды, жүрек бұлшықеттерін қолдауды және шлактардан және холестеролдан қан тамырларын тазартуға көмектеседі. Құрамына кіретін фосфор мен кальций сүйек пен шеміршек тіннің қалыпты қалыптасуына, жарақаттардың емделуіне ықпал етеді. Ал қышқылдар және кейбір биологиялық белсенді заттар тұздарды алу және ерітудің емдік қасиеттеріне ие. Сондықтан пайдалы қасиеттері бар жидектерді буынның ұстамалы аурылары мен артрит кезінде пайдалануға ұсынылады.
Балалар мен жүкті әйелдер үшін құлпынай пайдалы. Құрамының тағы бір маңызды компоненті – фолий қышқылы. Ол денедегі көптеген реакциялардың толық ағыны үшін аса қажет. Ол сондай-ақ қалыпты ұрық дамуының маңызды стимуляторы ретінде болашақ ананы жүктілік кезінде қорғайды, ал баланың патологиялық дамудың ауытқуларынан сақтайды.
Бірақ жүкті және лактациядағы құлпынай кейбір сақтықпен пайдаланылуы керек: ол кейде аллергиялық реакциялар тудыруы мүмкін.
Құлпынай: пайдасы мен зияны. Өте сирек жағдайларда, пайдаланған кезде, организмнің осы жидекке ерекше реакциясы болуы мүмкін. Диарея немесе қатерлі ісік пайда болуы ықтимал, немесе кейде жай лоқсиды. Бірақ, әдетте, бақша тұтынушылары осы жидектердің олардың ағзаларына кері әсері бар екенінен хабардар болады. Тек осы жағдайларда ғана құлпынай қолдануға қарсы көрсетілімдер өте маңызды, бұл жағдайда жидекті тұтынуға болмайды. Сондай-ақ, құлпынай нарықта немесе дүкендердің сөрелерінде басқа да жидектерден бұрын көрінетіндігімен де ерекшеленеді. Оны түсіндіру оңай – кішкентай шалшық бұталар қардың астында қалып та жапырақтарын түсірмейді, көктемде тұрақты жылу пайда болғаннан кейін бірден гүлдей бастап, дереу жеміс береді. Ал жылыжайларда – одан да ертерек жемістенеді. Сондықтан көктемде жидектер ағзаға арналған пайдалы қасиеттерінің арқасында авитаминоздан құтқаратын бірден бір жеміс болып саналады. Сол себепті де құлпынайды ұзақ күтіп, жақсы көреді. Көптеп жеуге тырысады, содан кейін әр түрлі джемдер мен компосттарды дайындайды. Және бұл пайдалы бұрылыстар, өз кезегінде, қыста денсаулық пен ағзадағы күштерді сақтау үшін өте пайдалы болады.
Ал енді жылыжай жа лы тоқталып өтсек. Жылыжай (ағылшынша – greenhouse) – жеміс-жидектер мен көкөністерді жылдың салқын мезгілдерінде өсіруге арналған арнайы нысан. Көшетханаға қарағанда құралымы, жылыту жүйесі күрделірек келеді. Жылыжайда жыл мезгіліне қарамастан, тәулік бойына бір қалыпты температура мен ылғалдық сақталады. Ең бастысы жылыту мен желдету жүйесі дұрыс жұмыс істеуі қажет. Мұндай жағдайды жылыту мен желдетуді дұрыс ұйымдастырғанда ғана жасауға болады. Жылыжай күн сәулесімен, биологиялық (биологиялық отынның жылуы есебінен) және техникалық жолмен (ыстық су, бу, электр және т.б.) жылытылады. Ол табиғи жолмен де (желгек немесе фрамуга арқылы) немесе қолдан да желдетіліп тұруы мүмкін. Қандай мақсатқа арналғанына, пайдалану мерзіміне, жылыту түріне, қолданылған құрылыс материалына байланысты жылыжайдың құралымы түрліше болуы ықтимал. Жылыжайды бір еңісті, екі еңісті, блокты деп бөледі. Көбінесе екі еңісті жылыжайлар салынады, оның жарық түсетін жазықтығы шығысқа және батысқа қарап тұруы тиіс. Жылыжай пайдалану мерзіміне, қолданылған құрылыс материалына, мақсатына қарай әртүрлі болуы мүмкін. Жылыжайға жабын ретінде әйнек немесе полиэтилен пайдаланылады. Дақылдар жылыжайда топыраққа отырғызылады немесе стеллаждарды пайдалану арқылы өсіріледі.
Жасыратыны жоқ, өзіміздің шаруалар халықты көкөніспен, жеміс-жидекпен толықтай қамтамасыз ете алмай отыр. Сондықтан көкөніс пен жеміс-жидекті көрші Өзбек пен Қытай елдерінен тасымалдауға мәжбірміз. Жыл сайынғы бағаның мың құбылуы да осының салдары. Сондықтан сыртан тасымалданатын көкөніс пен жеміс-жидекке деген тәуелділікті жою үшін елімізде жылыжай шаруашылығын дамытуды мықтап қолға алуымыз қажет.
Министрліктің мәліметінше жылыжай шаруашылығы жыл сайын дамып келеді. Статистика дұрыс-ақ. Алайда жылыжай шаруашылығы еліміздің барлық өңірінде дамып жатыр деуге келмейді. Өкініштісі сол… Өйткені жауапты министрліктің мәліметіне қарар болсақ, жылыжай шаруашылығы тек Оңтүстік Қазақстанда жақсы дамығынан көруге болады. Сандарды сөйлетер болсақ, Түркістан облысында 3 366 жылыжай бар екен. Ол жылыжайлардың жалпы көлемі 1467,4 гектарды құрап отыр. Бұл еліміздегі барлық жылыжайдың 71 пайызы деген сөз.
Алайда, жылыжай шаруашылығы жақсы дамыған Түркістан облысында да жағдай мәз емес екен. Сала мамандарының айтуынша, жылыжайларды жылытуға, жарықтандыруға жұмсалатын шығындардың үлесі өнімнің өзіндік құнының 45 пайызын құрап отырған көрінеді. Ал мұның өнім бағасына тікелей әсер ететін фактор екені түсінікті. Оған қоса, табиғат жағдайына байланысты жергілікті шаруашылық иелері көрші елдерге қарағанда қуат көздерін ұзағырақ пайдаланады екен. Ол аз десеңіз көрші елдермен салыстырғанда, біздің елде электр энергиясының, көмірдің, табиғи газдың бағасы біршама жоғары көрінеді. Сол себепті де біздің шаруалар көрші елдің өндірушілерімен бәсекелесе алмайды. Өйткені көрші елдерде өнімнің өзіндік құны біздегіден әлдеқайда төмен. Соның салдарынан жергілікті жалыжай шаруашылығы иелері олай тартсаң өгіз өледі, былай тартсаң арба сынадының күйін кешіп отыр. Өйткені өнімді арзан сатса, шаш етектен шығынға батады, ал қымбат сатса, шеттен келген өніммен бәсекелесе алмай, өнімі өтпей қалады.
Сондықтан жылыжай шаруашылығы мамандары жылыжайға қажетті қуат көздерін 50%-ға дейін субсидиялауды сұрап отыр. Сондай-ақ, жергілікті шаруаларды қолдау мақсатында көрші елдерден келетін өнімдерге салынатын салық көлемін ұлғайту қажет деп есептейді. Сонымен қоса шаруашылық иелеріне несие төлеу мерзімін ұзартуды, коммуналдық төлемдерге төленетін тарифті қайта қарауды ұсынып отыр.
«Тек ерінбей еңбек етсең болғаны», – дейді кәсіпкер. «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей» демекші, ерінбей еңбек етіп, мемлекет берген қаржыны мақсатты пайдаланса, жылыжай шаруашылығын жылы жақта да, суық жақта да дамытуға болады екен.
Негізі жылыжай шаруашылығымен айналысам деушілерге мемлекет тарапынан көмек беріледі. Мәселен жылыжай тұрғызуға жұмсалған шығынның 30 пайызын, көкөністерді сақтауға жұмсалатын шығынының 20 пайызын мемлекет субсидиялайды. Сонымен қоса жылыжай шаруашылығын қолдау мақсатында өсіру шығынына ретінде 500 мыңнан 5,5 млн теңгеге дейін қаржылай қолдау көрсетіледі. Одан бөлек тыңайтқыштарға, гербицидтерге, әр түрлі аурулармен күресетін биогенттерге де мемлекеттен субсидия бөлінеді.
Мамандардың айтуынша, жылыжайда өскен ауыл шаруашылығы дақылдарының біршама артықшылығы бар. Атап айтар болсақ, өнімге қоршаған ортаның зияны тимейді. Ағзаға қажетті дәрумендер мен минералдардың маңыздылығы еш жойылмайды.
Осы ретте айта кету керек, әлем бойынша жылыжай салу жөнінен Қытай алдыңғы орында тұр. Бұл елдің жылыжай алқабы шамамен 1,5 млн. гектарды құрайды. Бұл салада АҚШ, Оңтүстік Корея, Жапония, Түркия, Ресей сынды мемлекеттер де жетекші мемлекеттер болып табылады.
Жылына бірнеше мәрте өнім беретін жылыжай шаруашылығы қай жағынан алсақ та өте тиімді. Шағын жылыжай бір отбасыны ғана емес, кішігірім бір ауылды да асырауға қауқарлы. Тек істің көзін таба білсеңіз болғаны.