Ежелгі Сауранның біз білмейтін құпиялары

Түркістаннан шығып, Қызылордаға қарай бет алған жолда ерекше көрініс көзге түседі: тас жол бойында үлкен төбе көрінеді. Жақындап қараған адам өткен өмір қалдықтарын – ежелгі қаланың қабырғалары мен іздерін көре алады. Осыдан бірнеше ғасыр бұрын бұл жерде қайнаған өмір, Ұлы Жібек жолының басты бағыттарының бірі осы қала арқылы өтіп, үстіне жібек мата, қымбат металдар мен дәмдеуіштер салынған жүздеген керуендер ағылып жатқан еді. Бүгінде соның тек орны ғана. Түйелер ғана әдеттегідей кең байтақ шөл далада жөңкіліп жүр. Tengritravel.kz ежелгі Сауран қаласы туралы әңгімемен бөліседі.
Қала екі облыстың (Түркістан мен Қызылорданың) шекарасында орналасқан. Оның көлемі таңғалдырарлық, қалайша бос және шөл даланың ортасында ғажайып қала тұрғызып, биік қабырғалармен, кәріздермен жабдықтаған, шөл жерлерді сумен қамтамасыз еткен деп қайран қаласыз. Сол кездегі Сауран ортаазиялық отырықшы мәдениеттің ең жақсы үлгісін паш етіп, қазіргі ғалымдарға көптеген шешуі табылмаған сұрақтар қалдырды.

Қаланың керемет сақталуының сыры

Археологтар Сауранды бүгінгі күнге дейін сақталып келген Қазақстандағы жалғыз ортағасырлық мегаполиске жатқызады. Ерекше берік қабырғаның сыры – жергілікті сазда. Ежелден бұл саз өзінің қасиеттерімен танымал болды. Әмір Темір өзінің сарбаздары мен құлдарына Қожа Ахмет Яссауи кесенесін салуға тапсырғанда, 40 шақырымдық жол бойында адамдар тізіліп тұрып, саз балшықты қолдан-қолға өткізіп, тұрғызған екен деген аңыз бар. Сауранды Түркістаннан тұп-тура 40 шақырым жол бөліп тұр. Сауранның саз балшығынан тұрғызылған Ұлы сопының кесенесі бүгінгі күнге дейін сақталған.
Сауран саз балшығын Сауран қаласының құрылысында да белсенді қолданды. Саздан кірпіш қалап, үйлер, қоғамдық ғимараттар, мешіт, ханаку, керуен-сарайлар салды… Балшықтың беріктігі мен танымалдығы сонша, қазіргі заманғы ғалымдар бүкіл аймақты, соның ішінде қаланы да “сазды шөл” деп атауға негіз болды.
Сауран балшықтары бүгінгі күнге дейін танымал: құрылысшылар оны бүкіл елде ортағасырлық діни ғимараттарды қалпына келтіру үшін пайдаланады.

Қазақстандағы ең мықты қамал немесе қала моңғол шапқыншылығынан қалай аман қалды.

Алғаш рет Сауран туралы X ғасырдың дереккөздерінде айтылған. Қала жайлы оны алынбайтын қамал ретінде жазған. Қала арықтар мен жеті қат қабырғалармен қоршалған. Сауранды оғыздар да, қыпшақтар да басып ала алмады. Қаланы XIII ғасырда қабырғаны жарып түсетін қаруымен Шыңғысхан да, XVII ғасырда Абдолла ханның әскері де ала алмады. Қала күннен-күнге нығайып, берік күзетілді.
Бірақ тарихшылар моңғол шапқыншылығы жағдайында бейбіт өмір сүрудің сыры биік қабырғалармен және арықтармен ғана емес, жергілікті билеушілердің көреген дипломатиялық қарым-қатынас жасауында деп түсіндіреді. Олар моңғол шапқыншылығы кезеңін Сауран тарихындағы ең бейбіт уақыттың бірі деп санайды. Себебі, көрші Отырар қаласының күл-талқаны шығып жатқанда, бұл таңғаларлық жағдай деп есептейді.

Ол кезде Сауран шейханидтерге тәуелді болып, оларға үлкен көлемде салық төлеп отырды. Шыңғыс хан болса, осы салықтың оннан бір бөлігін талап етіп, оның орнына қорғаныс пен қамқорлықты уәде етті. Сауран билеушілері еш ойланбастан моңғолдар жағына өтеді. Мұнымен олар әскери және саяси ғана емес, сонымен бірге экономикалық пайдаға да ие болды. XIII ғасырда қала өсіп өркендеді.

Жер асты туннельдері және кәріз жүйесі

Сауран таңғажайып ғылыми өнертабыстарымен де танымал болды. Сонымен, қалада бірегей сумен жабдықтау желісі – кәріз жүйесі салынды. Уәсифидің аңыздары бойынша, мұсылман қолдаушылардың бірі Мир Араб атты адам кәріз жүйесін салдырып, қалаға деген ерекше құрметін білдірген. Жеті шақырымдық канал салу үшін 200 үнді құлы күні-түні жұмыс істейді. Кейіннен кәріз жүйесі өсіп, күрделене түсті. Нәтижесінде Сауран тұрғындары тек кәріз желісін ғана емес, сонымен қатар нағыз жерасты қаласын да сала алды.

Сумен қамтамасыз етудің жалпы ұзындығы – 120 шақырым. Қалаға су Қаратау жотасының етегінен жеткізілуі керек еді. Әр 5-7 метрде тік ұңғымалар қазылды. Ұңғымалар арасындағы көлденеңдік пен көлбеу деңгейін қатаң сақтай отырып, жер астынан туннель жарылды. Кейбір жерлерде ортағасырлық шежірешілердің жазуынша, туннельдің кеңдігі соншалық, атқа мінген адам оны оңай өтіп кете алатын болған.

Кәріздің бар-жоғын жариялауға қатаң тыйым салынды. Қараушыларды да, жер асты туннельдерін салушылардағыдай, тек таңдаулы адамдарға ғана рұқсат етілді. Олар ұзындығы 6 шақырымдық қашықтықты салып шығуды қойдың басындай алтынға бағалаған деседі. Түркістан мен Сайрамға (Исфиджаб) дейін туннельдер қазылды, сондықтан қала билеушілері ешқандай қорқынышсыз қалаған уақытта қаладан шығып жүре алатын болған. Соған қарамастан туннельдердің басты мақсаты – қаланы таза ауыз сумен қамтамасыз ету болды. Су тау басындағы таза бұлақтардан келіп жатты. Соның арқасында қала шөл даланың қақ ортасында XIX ғасырдың басына дейін болған.

Қаланың ерекше атмосферасы

Сауран Ұлы Жібек жолының маңызды сауда нүктесі болды. Орта Азия хандықтары мен дала тайпалары арасындағы өзіндік шекара пунктіне айналды. Қалада көптеген керуен-сарайлар, саудагерлер үшін демалыс және сауда орындары болды. Қала қарқынды дамыды. Түрлі қолөнер өркендеді. Жазбаша дереккөздер көптеген транзакциялар туралы, сондай-ақ “Бұхара саудагерлерінің Сауранға келуі” туралы айтады. Сауда соншалықты сәтті болғандықтан, дамығандықтан, тіпті теңге соғатын сарайлар ашылды. Қалада жез тиындар жасалды. Сондықтан, Сауран үшін бір кездері қазақ және өзбек тайпалары арасында кескілескен шайқастар болғандығы таңғаларлық жайт емес. XIII ғасырда қала Ақ Орданың астанасына айналды, ал XVI ғасырдың аяғында ол Қазақ хандығына енді.

Сауран сонымен бірге мұсылман мәдениетінің маңызды орталықтарының бірі болды. Саяхатшылар бір кездері Сауранда болған үлкен мешіт пен оның жанында тұрған медресе туралы әңгімелейді. Олардың арасында қақпасы бар үлкен арка мен үңгір тастармен қапталған кішкентай тас жол болды. Ежелгі қаланың атмосферасы мен оның ауасы рухани дамуға ықпал етті. “Ол ашық далаға салынған. Ауасы жұмсақ, сергітіп жібереді, бұл санаға қуаныш пен күш-қуат береді. Қаланы әдемі ағаштар мен жасыл желек қоршап, айналасын қорғандар мен терең қазылған арықтармен жабдықталған”, – деп XVI ғасырда тарихшы Рузбихан Сауран туралы жазған.

Сауран кереметі: тербелетін мұнаралары бар медреселер

Сауранда Уәсифи атты ақын мекендеген. Өз шығармаларында ол екі тербелетін мұнарасы бар ерекше медресе туралы айтқан, өзі оны әлемнің тағы бір таңғажайыбы деп атайды. “Мешіттің екі биік мұнарасы бар. Оларға шынжырлар бекітілген, және әр күмбездің астына біреулер кіріп, егер біреу логты қозғалысқа келтіретін болса, онда тізбек қарама-қарсы мұнарада жүргендерге айналып, тербелгендей әсер қалдырады. Бұл әлемнің ғажайыптарының бірі”.

Көрші мұнараның тербеліп тұрғаны – бұл физикалық елес. Бірақ осы уақытқа дейін оның құрылысының сыры ашылған жоқ. Айналмалы мұнаралар Иранның Исфахан қаласында ғана сақталған, мұнда оларды көру үшін әлемнің жүздеген туристері жиналады. Бірақ ғалымдарға ежелгі технологияның ашылуына жол бермеу мақсатында мұнараларды зерттеуге рұқсат етілмейді. Мұның сырын түсіну үшін мұнараны бөлшектеу керек. Мұнараның өз ұзындығынан бөлек, жер астына дендеген тереңдігі кем дегенде 6 метр. Қалыпталған кірпіштер керемет үлгіде келеді. Археологтардың пайымдауынша, бұл ерекше іргетас қаланған кезде мұнаралардың құпиясы жатыр.

Сауранның тербеліп тұрған мұнаралары 19 ғасырға дейін сақталды. Тіпті фотосурет те бар. Мұнаралар суретте анық көрінеді, әлемнің осы кереметін кірпіштеп бөліп жатқан адам да бейнеленген.

Сауранның құлауы

Сауран XVIII ғасырдың басына дейін болды. Содан кейін қала толығымен қиратылды. Сауранның соңғы тұрғыны – жалғыз басты қарт молда. Неліктен адамдар қаладан кетіп қалды? Тарихшыларға жауап беру қиын. Екі нұсқа бар: біріншісіне сәйкес, қала Ұлы Жібек жолы өз қызметін тоқтатқаннан кейін құлады. Тамаша географиялық жаңалықтар және, атап айтқанда, еуропалықтардың теңіз жолдарының Үндістан мен Қытайға ашылуы ұзақ жер жолын пайдасыз етті. Керуендер дала бойымен қозғала алмай, қала қаңырап бос қалды. Тарихшылардың пікірінше, басты мәселе Жоңғар шапқыншылығында болды. Дала арқылы қозғалу бүкіл әлемдегі саудагерлер үшін өте қауіпті болды. Екінші нұсқа бойынша, таза судың болмауы қаланың құлдырауына ықпал етті. Ежелгі каналдар енді өсіп келе жатқан халықты қажетті мөлшерде қамтамасыз ете алмады, адамдар ең жақын қалаға – Түркістанға көшуді бастады.

Екі Сауранның құпиясы

Бүгінде мұндай қала жоқ, алайда ғалымдар шешпеген жұмбақ көп. Бірінші және басты жұмбақ – жылнамашылар Сауранға барған кезде жеті қабырға туралы қайдан жазды, себебі сапаршының көзіне біреуі ғана көрінеді. Қала тегіс жерде орналасуына байланысты ор қайда болған?

Жауабы көп жылдан кейін табылды. Қазіргі Саураннан үш шақырым жерде археологтар шын мәнінде 7 қабырғасы болған ежелгі қалашықтың қалдықтарын тапты. Содан бері ғалымдар Сауран қаласының тарихын екі кезеңге бөледі – моңғол шапқыншылығына дейін және кейін. Бірінші қаланың жеті қабырғасы бар және екінші қала 3 шақырым жерде, Қаратөбе қалашығында орналасқан. Екіншісі – суреттерде бейнеленген.
Сауранның жаңа келешегі

Сауран – өзінің топографиясын жақсы сақтаған ортағасырлық Қазақстанның жалғыз ғимараты. Кіріс қабырғалары бүлінбеген секілді. Археологтар тербелетін мұнаралары бар атақты медресені қазып, орталық көшелерді, қабырғаларды, ғимараттардың іргетасын қалпына келтірді. Ал бірнеше жыл бұрын мұнда 25 келі мыс тиыны бар қазына табылды.

Саурандағы қазба жұмыстары әлі күнге дейін жалғасып жатыр. Бүгінде археологтар билеуші тұрған сарайды және құрбандық шалу жүргізілген қала сыртындағы мешітті іздестіріп жатыр. Алдағы уақытта қала орнында ашық аспан астында үлкен мұражай ашу жоспарланып отыр.

Дегенмен, Сауранға кез келген адам бүгінде бара алады. Әдетте, қалашыққа экскурсиялар облыстың ежелгі қалалары бойынша жалпы экскурсиялармен біріктіріледі. Екі күн ішінде туристерге Шымкент, Түркістан, Сайрам (Исфиджаб), Сауран және Ақсу шатқалдарына бару ұсынылады. Саяхат құны – бір адамға 35 мың теңге. Түркістан, Сауран және Отырар бойынша бір күндік автотурларда туристер 315 доллардан аса шығындалады. Сол себепті өз жолыңызбен барған тиімді, өйткені Сауран Түркістаннан 45 шақырым жерде орналасқан және жақсы асфальтталған жолдың бойында орналасқан .
Автор: Мадина Ашилова

Фото Әлібек Бегалинов