Мүмкіндігі шектеулі жандарды жан жақты қолдау демократиялық қоғамның барлығына тән құбылыс

Мүмкіндігі шектеулі жандарды жан жақты қолдау демократиялық қоғамның барлығына тән құбылыс. Адам құқығының ішіне кіретін бұл мәселені шешу, реттеу әлемнің көптеген елдерінде іске асуда. Оның ішінде Қазақстан да бар екені айтпаса да түсінікті. Бұл бағытта Түркістан қалалық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімі атқарған жұмыстар өз жүйесімен іске асырылып келеді. Оған байланысты Түркістан қаласының әкімі Нұрбол Әбдісаттарұлының «Мемлекет қолдауына мұқтаж жандарға бағытталған бағдарламалардың кідіріссіз және кедергісіз іске асыру барысында сала мамандарының тарапынан теріс ниет болмауы тиіс»,-деп әлеуметтік салада атқарылып жатқан жұмыстар әр кез өз бақылауында болатынын жеткізген еді. Сонымен бірге, жергілікті тұрғындарға яғни, Түркістан қаласының азаматтарына мемлекет тарапынан жасалатын жеңілдіктерді дер кезінде хабарлап, оның тиімді тұстарын тоқтаусыз насихат етуді ұсынған болатын.

Осы бағытта әлеуметтік қолдаулардың тиісінше қолжетімділігін арттыру үшін ақпараттық насихат жұмыстарын жалғастырып келеміз. Ендеше төмендегі жайларға назар салыңыз.

Қазақстан мүмкіндігі шектеулі жандарды қолдауды арттыру мақсатында заңнамаларды жүйелеп, өзгерту үстінде. Бұл халықаралық қауымдастықтың да бір талабы.Жыл басында ҚР Парламенті Сенатының депутаттары сайлау және саяси партиялар туралы заңдарға, оның ішінде әйелдер мен жастар, мүмкіндігі шектеулі жандар, сондай-ақ сайлауалды партиялық тізімдердегі 30 пайыздық квотаға енгізілген өзгерістерді қабылдаған болатын. «Президенттің мүгедектерге квота бөлу туралы тапсырмасын іске асыру мақсатында үкімет әйелдерге, жастарға және мүгедектерге арналған 30 пайыздық квотадан басқа, оларды есепке алу қажеттілігін белгілейтін нормаларды көздейтін заң жобаларын әзірледі. Мәжілісте депутаттық мандаттарды бөлу кезінде есепке алу керек», – деп түсіндірді Әділет вице-министрі Алмат Мадалиев.

Заң жобасының негізгі мақсаты – ерекше қажеттіліктері бар тұлғалардың әйелдермен және жастармен тең негізде биліктің өкілді тармағына қатысуын қамтамасыз ету, сондай-ақ олардың пікірін ескере отырып, оларды белсенді жұмысқа, қоғам өміріне тарту болып табылады. «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» заңға Мәжіліс депутаттығына кандидат ретінде тіркелген кезде партиядан кандидат мүгедектігі туралы куәлікті міндетті түрде ұсынуы туралы өзгеріс енгізілген еді. Бұл талаптар мен өзгерістер аспаннан алынған жоқ, әлем елдерінде бар түсінік, кеңінен қолданылатын тәжірибе десек те болады. Мысалы Израиль билігінде мүмкіндігі шектеулі жандардың саны өте көп. Батыс Еуропа мен АҚШ, Канада және Аустралияда да жетерлік.

Ерекше күтімді қажет ететін, мүмкіндігі шектеулі жандарға қамқорлық көрсету бойынша Еуропа елдері алда келеді. Қазақстан бұл елдерден тәжірибе жинап, үйренуде. Бүгінгі күні мүмкіндігі шектеулі жандар Еуропаның кинотеатрларына, кафелері мен мейрамханаларына еркін бара алады, өйткені бұл орындар арнайы пандустармен, автоматты есіктермен, лифттермен және мүмкіндігі шектеулі адамдардың қолайсыздықты сезінбеуіне көмектесетін басқа да пайдалы техникалық шешімдермен жабдықталған. Бұл заң деңгейіндегі бизнеске қойылатын талап. Қазақстан да бұл талаптарды енгізіп жатыр. Ең алдымен пандустар мен жол өткелдерін сол талаптарға сай ету шаралары іске асуда. Ол бойынша кеңес беріп, Еуропалық қауымдастық өкілдері де елге келіп, тексеріс жүргізіп тұрады. Әрине, олқылықтар да жоқ емес, алайды жөндеу іске асуда. Мысалы пандустар талапқа сай болмай жататын жайттар бар. Оны қалыпқа келтіру әр азаматтың борышы. Пандус орнатылған мекеме басшысына ескерту жасау немесе арнайы құзырлы органдарға хабарлама жіберуге болады. Пандус талапқа сай жөнделеді. Дәл сол сияқты қоғам мүмкіндігі шектеулі жандарға арналған белгі тұрған жерге өз көлігін қоймайтын мәдениетке де үйрену үстінде. Бұл да мүмкіндігі шектеулі жандарға көрсетілетін бір қамқорлық десек те болады.

2001 жылы еуропалықтар арасында «мүмкіндігі шектеулі жандар болған кезде адамдар не сезінеді» деген тақырыпта жүргізілген социологиялық сауалнамалар адамдардың 20%-ға жуығы өзін жайсыз сезінетінін көрсеткен болатын. Дегенмен, қалған респонденттер мұны проблема ретінде қарастырмайтынын айтқан. Соңғы зерттеулер бұл көрсеткіштің бірте-бірте азайып бара жатқанын көрсетті және 2020 жылғы зерттеулерде бұл көрсеткіш бар болғаны 7 пайызды көрсеткен. Бұл қоғамда жүргізілген түсіндірме жұмыстарына және мемлекеттің қабылдаған заңдары мен бағдарламаларына тікелей байланысты. Қазақстан бұл тақырыпта ауқымды зерттеулерді әлі жүргізе қоймады, алайда бұл күн тәртібінде бар мәселе. Зерттеулердің нәтижесіне сай әрекет ету де өзінің жемісін берері анық.

Мүмкіндігі шектеулі жандарға қамқорлық көрсетумен қатар, білім беру, мамандық иесі атануға жағдай жасау маңызды. Қазақстан бұл тұрғыдан үлкен тәжірибеге ие емес. Сондықтан Германияның тәжірибесіне жүгіне алады. Германия үкіметі ерекше қорғауды қажет ететін жандарды әлеуметтік-еңбектік оңалтумен өте тиімді айналысады. Германия зейнетақы төлеуге қарағанда мамандандырылған оқыту мен жұмысқа орналастыру әлдеқайда тиімді деп санайды. Әр мүмкіндігі шектеулі жанның жағдайы оған ең қолайлы мамандықты анықтау үшін жеке қаралады. Одан кейін кәсіби бейімделу, оқыту, қажет болған жағдайда біліктілігін арттыру іске асады. Жұмыс берушілер мұндай қызметкерлерді жұмысқа алуға мүдделі, өйткені олар мемлекеттен субсидия алады. Мүмкіндігі шектеулі жандарды оқытуға арналған бағдарламалар екі айдан екі жылға дейін созылады және таңдалған мамандыққа сай іске асады. Бұл мақсатта Германияда арнайы 40-тан астам мамандық түрі белгіленіп алынған. Міне бұл Қазақстан игеруі тиіс, білуі қажет тәжірибенің бірі.

Еліміз ерекше күтімді қажет ететін жандардың жағдайын жасауға барын салып келеді. Атқарылатын, іске асуға тиіс жұмыс әлі де көп. Жаңа заңдар мен түзетулер міндетті түрде олқылықтарды ескере отырып, оларды жоюға бағытталуы қажет. Мүмкіндігі шектеулі жандарды қоғамның тең және ажырамас бөлігі ретінде қарайтын қоғам құра білу басты міндет. Ерекше күтімді қажет ететін жандар қабылданған шаралар мен атқарылатын әрекеттерге байланысты өздерін қоғамның сенімді бөлігі ретінде сезініп, физикалық және психологиялық кедергілерді сезінбеуі қажет. Бұл Жаңа Қазақстанның да басты міндетінің бірі.

Ерекше қажеттіліктері бар адамдардан қорқу көбінесе олар туралы ақпараттың жетіспеушілігінен туындайды, өйткені олар ұзақ уақыт бойы қоғамнан оқшауланған – олардың көпшілігі бар, бірақ біз оларды айналамызда көруге дағдыланған емеспіз. Сондықтан көптеген адамдар олармен қалай байланысу керектігін білмейді. Бірдеңені дұрыс істемеу немесе ренжітуден қорқып, кейбіреулер жай ғана шетке шығып, байланыс жасамауды жөн көреді. Бақытымызға орай, бүгінде ерекше қажеттіліктері бар адамдарға көмектесуге және олардың құқықтарын қорғауға бағытталған ұйымдар бар, әртүрлі ресурстар мен мамандар өз білімдерімен бөлісуге және ерекше адамдармен қалай байланысуға болатынын ұсынуға дайын.

Дамуында кемістігі бар адамдарды күнделікті өмірде кездестірмей түсіну мүмкін емес. Бірақ олар тек отбасында тұруды, достасуды, қоғамдық көлікті пайдалануды, кафелер мен мейрамханаларға баруды және білім алуды қалайды және оған құқығы бар. Сондықтан қол жетімді кедергісіз ортаны құруға үлес қосу өте маңызды. Кедергілерге келетін болсақ, бұл мүгедектердің өз бетінше жүріп-тұруына арналған инфрақұрылымды (пандустар, тротуарлар мен өткелдердегі арнайы белгілер, метродағы лифттер, автобустар және т.б.) ғана емес, сонымен қатар айналадағылармен қарым-қатынас.

Біз сөйлеу арқылы сөйлесуге дағдыланғанбыз және бұл қарым-қатынас әдісі кез келген адамға қол жетімді емес деп ойламаймыз. Сонымен, сөйлей алмайтын, бірақ ым-ишара немесе арнайы байланыс құралдары арқылы сөйлесетін мүмкіндігі шектеулі жандар бар. Бұған құрметпен қарау керек, өйткені олардың қарым-қатынасқа деген қажеттілігі бізден кем емес.

Инклюзивті қоғам – бұл оның барлық мүшелерінің әртүрлі екендігін және олардың кейбіреулерінің ерекше қажеттіліктері немесе дамуында ауытқулары бар екенін құрметтейтін және бағалайтын қоғам. Қазіргі қоғам мүмкіндігі шектеулі адамдарға деген көзқарасын өзгертуі, инклюзивтік мәдениетті дамыту керек, этикалық тұрғыдан үйлесімді және сауатты терминологияны енгізу керек. Бұл осы бағытта арнайы тәрбие жұмысын ғана емес, жалпы қоғамдағы қарым-қатынас мәдениетін өзгертуді де талап етеді. Ең маңызды аспектілердің бірі – біз белгілі бір жағдайда қолданатын тіл мен сөздер. Дұрыс өрнектер адамның жағымды бейнесін қалыптастыруға, оған құрмет көрсетуге және байланыс орнатуға көмектеседі. Мүмкіндігі шектеулі адамдар қандай да бір ерекше емдеуді қажет етеді деп ойлаудың қажеті жоқ!

«Мүгедек» сөзі әртүрлі сезімдерді тудырады, бірақ, жалпы алғанда, сауалнама жүргізілген мүгедектердің көпшілігі оны қолайлы деп санайды, өйткені бұл ресми сөз, ең жиі қолданылатын және біршама абстрактілі болды.

НАЗАР АУДАРЫҢЫЗ: мүмкіндігі шектеулі адамдарға қалай дұрыс жүгіну керектігін өз бетіңізше сұраудан тартынбаңыз.

Әдептілік тек сөйлеу ғана емес, сонымен қатар, әрекетіңіз. Белгілі бір сипаттамалары бар адаммен қалай әрекет ету керектігін білмесеңіз, сіз өзіңізді де, әңгімелесушіңізді де ұятқа қалдыра аласыз.

Ерекше қажеттілігі бар адаммен сөйлесу этикетінің 10 ережесі:

1. Мүгедектігі бар адаммен сөйлескенде, сөйлесу кезінде айтқыңыз келген нәрсені оның жанындағы адамға, я болмаса көмекшісіне емес, бірден өзіне айтқаныңыз жөн.
2. Сөйлеуі қиынға соғатын адаммен сөйлескенде оны мұқият тыңдаңыз. Шыдамды болыңыз, оның өзі сөйлемді аяқтағанша күтіңіз. Ол үшін түзетпеңіз және келіспеңіз. Егер сіз сұхбаттасушыны түсінбесеңіз, қайта сұраудан тартынбаңыз.
3. Нашар немесе мүлдем көрмейтін адаммен сөйлескенде, өзіңізді және сізбен бірге келген адамдарды атаңыз. Егер сізде топта жалпы әңгіме болса, онда өзіңізді атауды және қазіргі уақытта кімге жүгінетініңізді түсіндіруді ұмытпаңыз. Шетке шыққан кезде дауыстап ескертуді ұмытпаңыз (қысқа уақытқа кетсеңіз де).
4. Егер Сізден көмек сұралмаса, мүгедектігі бар адамға көмектесуге асықпаңыз. Егер сіз көмектескіңіз келсе, алдымен көмек қажет пе деп сұраңыз. Қажет болса, не және қалай істеу керектігін сұраңыз, содан кейін әрекет етіңіз. Егер сіз түсінбесеңіз, тартынбаңыз-қайта сұраңыз. Мысалы: егер соқыр адамды алып жүру керек болса, оны ұстамаңыз және оның қолынан сүйремеңіз, бірақ оған бейтаныс жерде жүруге қалай көмектесе алатыныңызды сұраңыз. Зағип адамның өзі сізге мұны қалай жасау керектігін түсіндіреді (біреу қолын еріп жүрушінің иығына қоюға рұқсат сұрайды, біреу еріп жүрушіні шынтағының астына алғысы келеді, біреу шынтағының астына алуды сұрайды, біреу жеткілікті ауызша кеңестер және т. б.).
5. Мүгедектігі бар адаммен кездескенде қол беріп амандасқан жөн. Тіпті қолын қозғалту қиын немесе протезді қолданатын адаммен де. Оң қолына ыңғайсыздық тудырса, сол қолымен де болады.
6. Мүгедектер арбасы, балдақ сынды заттарға қол тигізбеңіз! Біреудің мүгедектер арбасына сүйену немесе қолын іліп қою, оның иесіне сүйенуден аулақ болыңыз.
7. Мүгедектер арбасындағы адаммен немесе бойы қысқа адаммен сөйлескенде, сіздің және оның көздері бір деңгейде болатындай етіп отырыңыз. Солай сөйлесу оңай болады, және әңгімелесушіңіз басын жиі көтеруге мәжбүр болмайды.
8. Егер сіз кездейсоқ көре алмайтын адамға”кездескенше” немесе құлағы есітмейтін адамға “сіз бұл туралы естідіңіз бе?” деп айтып қалсаңыз, онда тұрған ештеңе жоқ. Себебі, ол кісілер де әдетке айналған сөздерді жиі қолданады. Өйткені олар да естиді және көреді, бірақ басқаша. Зағип адамның қолына бірдеңе бере отырып, ешқандай жағдайда “оны сезіңіз” деп айтпаңыз, әдеттегідей “оған қараңыз”деп айтыңыз. Мүгедектер арбасындағы адамға “келіңіз, жүріңіз”деп айтпаңыз. “Келіңіз”, “осында өтіңіз” деп айтыңыз.
9. Нашар еститін адамның назарын аудару үшін оны қолыңызбен немесе иығыңызбен шайқаңыз. Оның көзіне тіке қарап, анық сөйлеңіз, айқайламаңыз. Ерніңізді оқи алатын адамдармен сөйлескенде, жарық түсіп, сіз анық көрінетін етіп отырыңыз. Есіңізде болсын, нашар еститін адамдардың бәрі бірдей ерінді оқи алмайды.
   10. Мүгедек балалар мен жасөспірімдерге атын атап, ересектерге аты-жөні бойынша, яғни мүгедектігі жоқ басқа адамдар сияқты (өзгелермен теңдей, бөліп қарамай) байланысыңыз.