Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Мұрағаттар, құжаттама және кітап ісі комитетінің төрағасы Қуат Бораш көне кітаптар мен сан ғасырлық тарихы бар қолжазбаларды сақтаушы шежіреші Сейдәлім Юлдашевпен кездесті. Кездесу барысында Сейдәлім Нұршиддинұлы Жүсіп ата туралы мәліметтер сақталған қолжазбаны көрсетті.
Осы кездесу барысында Қожа Ахмет Ясауидің шәкірті немере інісі Жүсіп атаның тарихына қатысты Сейдәлім Нұршиддинұлының қолында сақталған қолжазба мен басқа да көне құжаттарды зерттеу, аудару және ғылыми айналымға енгізу мәселелері талқыланды.
Жүсіп ата ұрпақтары атадан балаға мұраға қалдырған қолжазба көне шағатай тілінде жазылған. Қазақстанда сақталған бөлігінің ұзындығы 3 жарым метрді құрайды.
«Бұл қағаздар маған 18 жасымда қайтыс болған әкемнен қалған. Қағаздарды атам әкеме, әкем маған сеніп тапсырған. Бұрын бұл қағаздарды пайдаланып, тарихымызды зерделеуге КСРО жүйесі мүмкіндік бермеді. Ол кезде діни-тарихи жазбаларды сақтау қылмыс болып саналғаны белгілі. Менің атам Юлдаш-қожа 1933 жылы «діндар» ретінде түрмеге жабылған. Марқұм әжем мен әкем бұл қолжазбаларды бірде жерге көміп, бірде шатырдың бір бұрышына тығып қоюға тырысатын. Мен тарихшы емеспін. Бірақ бір күні сақталған қағаздардың сұранысқа ие болатынына сендім. Қызығып, оқитын адамдарға көрсеттім. Қолжазбада жазылған әңгіме бар екен. Аудармадан Жүсіп ата, хан жарлықтары, жер-су атаулары, халықтың тұрмыс-тіршілігі туралы мол мағлұматтар бар екенін түсіндім. Қожа Ахмет Йасауидің қонақтарды жеміс-жидекпен қарсы алып, жүзімнің 12 түрін алып шығарып салғаны туралы әңгімелер бар. Мен тарихты оқымадым, сондықтан зерттеуім қарапайым болды. Ғалымдардың міндеті – тарихи деректерді толық зерттеу. Қолжазба туралы ақпарат пайда болғаннан кейін көптеген ел түпнұсқаға қызығушылық танытты. Бірақ еліміздің тарихын, тұлғаларын, ата-баба шежіресін тек өз елімізде ғана сақтаған абзал. Қуғын-сүргін кезінде оны дұрыс күтіп, сақтауға мүмкіндік болмағандықтан, түпнұсқа қолжазба қазір мүшкіл халде», – деді Сейдәлім Юлдашев.
Жүсіп ата туралы не белгілі?
ХІІ ғасырда өмір сүрген Жүсіп ата туралы халық ертегілерінен білуге болады. Кейбір аңыз деректер де сақталған.
Ғалымдар былай дейді:
«Сейдәлім Юлдашев ақсақалдың мұрағатында жергілікті тұрғындар «Ғашық Жүсіп ата» деп атаған азаматтың тарихы мен ұрпақтары туралы сыр шертетін шежіре бар.
«Біз бүгін қарап отырған қолжазба сол жоғалған мұра деп үміттенеміз. Жүсіп атаның тарихнамасы тың жаңалықтарға толы болып, оның Қожа Ахмет Ясауимен байланысын ашуы әбден мүмкін. Мамандар бұл мәселе бойынша ғылыми зерттеулер жүргізеді», – дейді «Әзірет-Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейінің директоры Нұрболат Ахметжанов.
Сейдәлім ақсақалдың мұрағатында Жүсіп атаның шежіресін растайтын бірнеше жерінде мөр басылған құжат сақталған.
«Құжатпен танысқан мамандардың айтуынша, онда шежіре туралы пікірлерді мақұлдаған бір топ шенеуніктердің жалпы сөзі қамтылған», – деді Сейдәлім Нұршиддинұлы.
Ғашық Жүсіп – Әзірет Сұлтанның шәкірті
Жүсіп атаны кейбір деректерде Қожа Ахмет Ясауидің жиені деп те айтады. Қожа Ахмет Яссауи Яссы қаласының әкімі қызметін атқарған кезде Жүсіп ата жүзімімен әлемге әйгілі болған Иқан ауылына өкіл ретінде жіберіледі.
Жүсіп ата хазірет Сұлтанның арқасында сопылық ілімді толық меңгеріп, биік белестерге жетіп, әулие атанған.
Жүсіп ата туралы аңыздар халық жадында сақталған. Олардың бірі былай дейді:
Бірде Хакім ата рұқсатсыз Қожа Ахмет Ясауи намазға пайдаланған сумен жуынған. Бірақ тәлімгер бұл туралы үнсіз қалды. Келесі күні Ахмет Йасауи оны түйеге мінгізіп, «Түйе тоқтаған жерден түс», – дейді. Түйе мойынсұнбай, тоқтамай Сырдария мен Әмудариядан өтіп, Хорезмге тура тоқтайды. Сонда Ахмед Ясауи студенттерден Хакім атаны кім әкеле алады деп сұрады, бірақ бәрі үнсіз қалды. Бұған Жүсіп ата ғана келіседі. Ахмед Ясауи оған «шатырға шығуды» бұйырды. Жүсіп ата шатырға шыққанда шатыр ақ түйеге айналады.
Жолға шығар алдында Ахмет Ясауи оған бір шарт қойды: Хакім атаның қолын байлап, байлап әкелу керек. Хакім ата жол бойы бос жүреді, олар Түркістанға келгенде ғана Жүсіп ата қолын байлады. Хазірет Сұлтан Жүсіп атаның қателік жасап, шартын орындамағанын айтады. Жаза ретінде Жүсіп ата үш рет дүре соғумен жазаланады.
Жүсіп ата кесенесі
Жүсіп ата кесенесі Түркістан қаласынан 25 шақырым жерде, Ескі Иқан ауылының орталығында орналасқан. 2005 жылы жүргізілген кесененің іргетасын зерттеу ғимараттың іргетасы XV ғасырда қаланғанын көрсетті. Бастапқыда кесенеде тек бейіт пен намазхана болған, кейін ХХ ғасырдың басында жергілікті тұрғындар асхана салған. Бөлменің күмбезі де, бөлменің үстіңгі қақпағы да бүгінгі күнге дейін сақталмаған. Бізге тек қабір ғана жетті. Кесененің негізгі қабырғалары толығымен сақталған және жақсы жағдайда, іргетасы ретінде алты қатар кірпіш қаланған.
Кесененің ұзындығы 14,2 м, ені 12,8 м, биіктігі 13,5 м.2008-2010 жылдары «Қазқайтажанарту» РМК Жүсіп ата кесенесіне қалпына келтіру жұмыстарын жүргізді.
Жиын барысында төраға Қуат Бораш өткен тарихты ұқыптылықпен сақтап, дәуірлер даңқын, ел жадын ұрпақтарымызға жеткізуге үлес қосып жүрген ақсақалға алғысын білдірді.
«Ұлтымыздың ұлы мұрасын жоғалтпай сақтау – келешегіміздің басты міндеттерінің бірі. Адамдардың қолындағы құнды құжаттарды табуға да ерекше мән береміз. Жеке тарихи мұраны мемлекет қорғауына алу арқылы біз белгісіз деректердің ашылуына және болашақта жойылып кетпеуіне ықпал етуіміз керек. Осы іске сіздердей жанашыр қариялар үлес қосатынына сенімдімін», – деді ол.
Жүсіп ата туралы көп мәліметтер КСРО кезінде жойылған
Жергілікті қарттардың айтуынша, 1930 жылдары Жүсіп ата кесенесінде діни кітаптар көп болған. Өкінішке қарай, Кеңес өкіметі орнағаннан кейін көптеген кітаптар өртеніп кетті.
Ахмет Йасауидің замандасы, шәкірті, немере інісі Жүсіп атаның бойында көріпкелдік қасиеттер болған деген аңыз бар. Және бұл туралы мүлде жазба сақталмаған. Кейбір деректерде дінге қарсылық дәуірінде Жүсіп туралы жазбалардың жерге көміліп, шіріп кеткені, тіпті кейбірінің тұқым салатын қап ретінде пайдаланылғаны айтылады.
Алдағы уақытта Жүсіп ата туралы қолжазбаның жарық көруі ұлтымыз мұрасына қосылған қазына болары анық.
Жүсіп ата кесенесі — Түркістан қаласынан 25 шақырым қашықтықта, Ескі Иқан ауылының орталығында орналасқан. Жергілікті маңызы бар ескерткіш. Тарихи деректерге сүйенсек Жүсіп ата Қожа Ахмет Ясауидің замандасы, шәкірті, тағы бір аңыздарда жиені болғандығы айтылады. Ол туралы деректер көп сақталмаған.
Аңыз, әпсаналар мен жергілікті көнекөз қариялардың айтуы бойынша Жүсіп атаны жергілікті халық «Ғашық Жүсіп» деп атаған. Оның мәнісі «Аллаға ғашық» дегенді білдіреді. Иқан ауылының жергілікті тұрғыны Иулдаш Нұршиддинұлының жеке мұрағатынан Жүсіп ата туралы бірқатар деректер табылған. Бұл деректерге сүйенсек Қожа Ахмет Ясауи сол заманда Яссы қаласының әкімі қызметін атқарған екен. Әкімнің бұйрығымен Жүсіп ата Иқан ауылына өкіл болып жіберіліпті. Ол кезде Иқан ауылы өзінің жүзімдерімен барлық елге танымал болған. Ахмет Ясауи Иқанға келгенде оған жүзімнің он екі түрінен жегізіпті. Сол кезден бастап Жүсіп ата сопылық ілімді толығымен меңгеріп, жоғарғы кемел дәрежесіне жетіп, әулие атанған екен.
Халық арасында Жүсіп ата туралы аңыз әңгімелер жетерлік. Сондай аңыздардың бірінде: Намазға әзірлік жасап жатқан Қожа Ахмет Ясауидің суын оның шәкірті Хакім ата рұқсатсыз алып жуынып қояды. Бұған ұстазы үндемейді. Келесі күні Ахмет Ясауи Хакім атаны түйеге отырғызып, «Түйе қай жерде тоқтаса, сол жерге түсесің» деп бұйырады. Түйе Хакім атаның айқайына да қарамай, тоқтамай Әмудария, Сырдарияны өтіп Хорезмнен бір-ақ тоқтайды. Ахмет Ясауи барлық шәкірттерін шақырып Хакім атаны кім Хорезмнен алып келе алады деп сұрағанда ешқайсысы үндемейді. Сонда Жүсіп ата тұрып Хакім атаны әкелуге келісімін береді. Сонда Ахмет Ясауи Жүсіп атаға «шатырға шық» деп бұйрық береді. Жүсіп ата шатырға шыққанда, шатыр әппақ түйеге айналады. Жолға шығар алдында Ахмет Ясауи шарт қояды. Хакім атаны әкелер кезде «қолын байлап әкелесің» дейді. Жүсіп ата жол бойы Хакім атаның қолын бос қойып, Түркістанға жақындағанда ғана қолын байлап әкеледі. Хазіреті Сұлтанның алдына келгенде ол Жүсіптің бұл ісі дұрыс емес екендігін айтады. Жаза ретінде Жүсіп атаны үш рет қамшымен ұрады. Жүсіп ата көзі тірісінде-ақ әулиелік дәрежеге жеткен екен.
Жергілікті көнекөз қариялардың айтуынша, 1930 жылдары Жүсіп ата кесенесінде діни кітаптар өте көп болған екен. Өкінішке орай, Кеңес үкіметі орнағаннан соң біршама кітаптар өртеніп кеткен. Бірақ кесене ішінде жерленген тұлғалардың құлпытастары толық сақталған. Олар: Сабыр ата, Құрбан ата, Жүсіп ата, Халил ата (Жүсіп атаның ұлы), Ибраһим ата, Әбдіжалил ата, Асан ата, Әбді Әзиз ата құлпытастары. Кесене ішіндегі жерленген тұлғалар «Жүсіп атаның ұрпақтары немесе шәкірттері болуы», — мүмкін деген тұжырымдар бар.
Көңілге медеу боларлығы Рахмоджан Абдусаттаровтың бастамашылығымен жергілікті кәсіпкерлердің Жүсіп ата кесенесімен оның маңайын абаттандырып, саяхат орталығына айналдырып жатқандығы. Мұнда қазірдің өзінде әлемнің көптеген мұражайларындағы дала даналарының кітаптары мен қолжазбалары, құран кітаптары жинақталған. Қазіргі таңда Қожа Ахмет Ясауи атындағы мемлекеттік қорық мұражайының құрамына еніп, туристердің тоқтайтын бір бағдарына айналуы. Бұл Жүсіп ата кесенесіне Түркістанға келген әрбір саяхатшы мен зиярат етушілерге кеңінен насихатталуы тиіс. Астыңғы іргетасы сызданып, көгеріп, құзданып, мүжіле бастаған Жүсіп ата кесенесіне күрделі жөндеу жүргізіп, қалпына келтіру жұмыстарын жасау кезек күттірмейтін мәселе.
Leave a reply
