ТҮРКІСТАН: АТА ДӘСТҮР — БАБАЛАР АМАНАТЫ

Салт-дәстүріне, ұлттық ерекшеліктеріне ерекше мән берген халықтың іргесі берік, келешегі кемел болмақ. Өзге елге барғанда өз еліңнен айырмашылығын бірден байқайсың. Өз жұртыңның артықшылығын, кемшілігін бағалай аласың. Біздің халқымыздың шариғатпен үндесетін пайғамбар сүннетіне сай дәстүрлері жетерлік. Қазақ қашан да баласын еркелеткенде, жақсы көрген адамына «айналайын» деп айтады. Бұл (айн әл-айн) араб тіліндегі көзімнің қарасы деген сөз. Мұның өзі дәстүрге айналған бір дүние. Біздің салт-дәстүріміз тәрбиеге, адамгершілікке, мейірімділікке тұнып тұр. Қазақтың күнделік тұрмыс-тіршілігінде әдетке айналған ғұрыптардың астарында шариғат негіздерінің тұрғандығын байқаймыз. Бала дүниеге келгенде азан шақырып ат қою, ақиқа құрбандығын шалу, баланы қырқынан шығару, шілдехана бесік той жасау, сүндет той сынды дәстүрлер Ислам дінімізде бар құпталған амалдар. Тіпті, кішкентай баланың аузына түкіру пайғамбарымыздан қалған сүннет болып табылады. Өзінің тілі мен дінін, салт-дәстүрін ұмытып, оның орнына өзгенікін сіңіріп алған жұрттың болашағы жоқ. Ислам діні де мұны құптамайды. Адамзаттың асылы Пайғамбарымыз (с.а.с.) мұсылмандардың өзге халықтардың теріс әдет-ғұрыптарына еруіне тыйым салған. Өйткені өзгенің жаман дәстүрін таңсық көріп, өзіндегі рухани құндылықтар, қағидаларды аяқасты еткен кезде иман да жоғалады. Қазақ халқының Ислам діні мен таныс болғанына мың екі жүз жылдан астам уақыт өтті. Содан бері салт-санасы, әдет-ғұрпы, әдебиеті мен мәдениеті мұсылмандыққа бейімделіп, Ислам дінімен біте қайнасып, ұлттық болмысқа айналды. Салт-дәстүрлер тек қана тәлім-тәрбие ғана емес, бұлжымас тәртіпке де негізделген. Мәселен, аруақты сыйлау туралы бір ғана сөзбен тоқталсақ, бұл жерде мәселе марқұмның жетісі, қырқы, жылын атап мал союда емес, мәселе – ағайын-туыс, құда-жегжатқа көңіл айтып, қайғысына ортақтасуда. Ойлап көріңізші, кісісі өліп қаралы болған туысына, досына Атыраудан – Алтайға, Қызылжардан – Қызылордаға, Баян – Өлкеден – Баянауылға келетін кім? Ол – қазақ. Топырақ салысуға үлгерейік немесе жетісінде бет көрісейік, қырқына барамыз деп, бет көрмесе мынау тірлікте өзін кінәлі сезінетін халық кім? Сол біздің – қазақ. Өлімнің артын күтудің өзі – қазақ үшін бірлік пен берекенің, ұят пен ардың нышаны. Ендеше арыдан ойлар болсақ, осылардан айырылсақ біртұтас халқымыздың елі мен жерінің тұтастығына сызат түспей ме?! Сонымен қатар, бабалар рухына тағзым етіп, қабірін зиярат ету, Құран бағыштау – ислам шариғатының принциптеріне қайшы келмейтіні анық. Бұл сөзімізге Пайғамбарымыздың (с.а.с): «Өлілеріңе Ясин сүресін оқыңдар» деген хадисі дәлел болады. Ибн Омар өлім таяған сәтінде қайтыс болып, жерленген соң қабірінің басында «Бақара» сүресінің басы мен соңындағы аяттарды оқуды өсиет етіп қалдырған. Демек, ата-бабамыздан әдет болып қалыптасқан өткендердің рухына Құран бағыштап, дұға жасау дінмен ұштасып жатқандығы мәлім. Ал дәстүр мен ұлт мәдениетін үйретудің басы – ана тілі. Б.Момышұлы «анамыздың ақ сүтімен бойымызға дарыған тілімізді ұмыту – бүкіл ата-бабамызды, тарихымызды ұмыту» – деп жазған. Тіл мен ұлт мәдениеті, ұлттық сана, салт-дәстүр – біртұтас ұғым. Олар этностың ең негізгі көрсеткіштері. Сондықтан халықтың өткен жолын, даму кезеңдерін сол этноспен бірге дамып келе жатқан тілінің деректері арқылы да анықтауға болады. Біздің мақсатымыз – осы тіл деректері арқылы халқымыздың салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, діни наным-сенімдерін ашып көрсету. «Қазақ халқы бар тарихын көше жүріп өткізсе де, батпаққа батырмай, құмға шашпай, жұртында қалдырмай, шабындыға шалдырмай, барлық жинаған сөз байлығын, күй мен жырын бізге жеткізді. Бұл бәрімізге де қымбатты мұра, бай қазына». Осындай бай қазынаны жас ұрпаққа жеткізу – біздің міндетіміз. Атамыз қазақ айтқандай «Жақсы заңын болғанша, жақсы дәстүрің болсын»-деп бекер айтпаса керек. Салт-дәстүр-әр ұлттың, халықтың діні мен сеніміне, тұрмыс-тіршілігіне, ұлттық құрылым ерекшелігіне сәйкес ғасырлар бойы жинақталып, өмірдің өзі туғызған ғұрыптардың жиынтығы. Ар-ұжданның ақ туын көтерген ата-бабаларымыз кейінгі ұрпағына осыншалықты кең-байтақ атамекенді мұра қылып қалдырды. Сонымен қатар бізге ең басты байлық-дін дәстүрлерімен өрілген теңдессіз ділімізді, ұлттық болмысымызды, салт-сана, әдет-ғұрпымызды атаның батасымен, ананың ақ сүтімен бойымызға дарытқан. Ендеше «жаным арымның садақасы» деген баһадүр бабаларымыздың салып кеткен сара жолынан айнымағанымыз жөн. Халқымыздың үлкенге құрмет, кішіге ізет жасап, адамдардың өз араларында мейірімділік, құрмет, ізет көрсетуді насихаттап, өскелең ұрпақтың бойына сіңіретін тәрбиесі – Пайғамбарымыз (с.а.с) алып келген діннің негізгі мақсаты болып табылады. Ардақты елші Мұхаммед (с.а.с): «Кішілерге рахымшылық етпеген, үлкен кісілердің шарапатын білмеген (құрмет, сый) бізден емес»[ — деп туыстық, аға-іні қарым-қатынастың Ислам дініндегі маңызды факторларыны бірі екендігін баяндап берді. Дін мен салт-дәстүрдің қазақ қоғамындағы алатын орны жоғары, ұлттық құндылықтар дұрыс қалыптасу үшін де атқарар маңызы өте зор. Дәстүрлі дін – адамдық ізгі қасиеттерімізді асқақтатса, салт-дәстүр – ұлт болып қалыптасуымыз үшін өте маңызды. Әр халықтың өзіне тән, ғасырлар бойы қоғамның дамуына байланысты ерекшеліктері болады. Еліміздің ұлан-байтақ жерді алып жатуының өзі ғасырлар бойы халқымыздың бойындағы, тазалық, батырлық пен ерлік дәстүрін тудырған. Әлемде халықтар ішінде Қазақ халқы ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптарға ерекше мән берген. Дәстүр – ұлтты рухани жандандырып, оның ішкі және сыртқы келбетін өрнектеп, көрсетіп тұратын сипаттар. Түрлі тарихи оқиғалар болсада дәстүрлі діннің тағылымы негізінде дін мен дәстүр – қашанда бір-бірімен сабақтасып келген. «Дін бар жерде дәстүр, дәстүр бар жерде дін де бар» деп айтуға болады. Құран аятында «Кешірімді бол, ғұрыпқа жақсылыққа бұйыр және надандардан жырақ бол» — деп әмір етеді. Ғұрып дегеніміз бір қоғамда қалыптасқан жағымды әрі қайырлы іс. Демек, Алла тағала жоғарыдағы аяттарда қоғамда жағымды жағдайларды қалыптастырып, оларды негізге алуға әмір етіп тұр. Ислам діні әрбір халықтың, ұлттың өзіндік құндылықтары және ерекшеліктері – әдет-ғұрпына ерекше көңіл бөлген. Сондықтан ислам ғұламалары әдет-ғұрып мәселесін талдап, оның өзін жеке бір тақырып етіп зерттеген. Дәстүрге теріс көзқараспен қарау және оны жоққа шығару тек бір ұлттың тамырына ғана балта шабу емес, дінді бұзушылық болып та табылады. Ислам ғалымдарының бірі «Ислам шариғатында, «Әл-ъурф» (ғұрып) және «әл-ғада» (әдет) деп аталатын, адамдар арасында қалыптасқан салт пен дәстүрді айқындайтын үкімдер бар» -деген. Имам Сархаси: «Шариғатқа қарсы келмеген әдет және ғұрыппен бекітілген нәрсе, шариғатпен бекітілгенмен тең болады!» -деген. Егер әдет-ғұрып шариғатқа қайшы келмесе, оған Ислам тыйым салмайды. Халқымызда: «Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар» деген нақыл бар. Осыған орай: ғұрыптардың барлығы дерлік әлбетте бірдей емес. Сол үшін де, оларға бір жақты қарауға болмайды. Себебі, әдет-ғұрыптардың ішінде тыйым салынатыны, сондай-ақ рұқсат етілетіні, тіпті орындалуы қажет болып табылатындары да бар. Салт-дәстүр – Құран мен Сүннет мәтіндеріне және ғалымдардың бір ауыздан келіскеніне немесе шариғатта бекітіліп қойған үкімге қарама-қайшы келмеуі тиіс. Әдет пен ғұрып, сирек кездесетін емес, кең тараған болуы қажет. Имам Суюти: «Салт-дәстүрмен тек, егер олар кең тараған яғни қоғамдық ортада мойындалған болса ғана санасады, ал егер олар айқын болмаса, есепке алынбайды». Салт-дәстүр бізге бұрынғылардан жеткен, қазіргі таңда да қолданыстағы дәстүр болуы керек. Өйткені, салт-дәстүр уақыттан-уақытқа, халықтан-халыққа ауысып келе береді. Дәстүрлі Ислам – адамгершілік пен парасаттылықтың, қайырымдылық пен ізгілік діні. Халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасып келген дәстүрлі дінін, әдет-ғұрпын жоққа шығарып, іріткі салушы кереғар діни топтар бар, олар қайдағы бір ағым, секталардың сойылын соғып жүргендер. Хадисте «Шын мұсылман – тілі мен қолынан ешкімге еш зияны тимейтін адам» – деген. Ал, бүгінде жасыратыны жоқ өзін мұсылман-намазханмын деп жүріп, ата-анасына тіл тигізіп, асын ішпей, өз ұлтынан жиреніп, ұлттық ғұрыпты харам, ширк, бидғат деп, салт пен сүннетті қағыстырып жүрген бауырлар бар. Мұны әлбетте олардың діни білімсіздігі, надандығы деп білгеніміз абзал. Ондайлардың көзқарасына бола Исламға шошына, үрке қарауға болмайды. Ұлттық асыл құндылықтарымызды дәріптей отырып, оны паш ету. «Дінді ұстай алсаң қасиетің ұстай алмасаң қасіретің» — дегендей, ата-бабамыздан бері жалғасып келе жатқан дәстүрлі дініміз бен әдет-ғұрпымызды қадірлеп,  құндылықтарымызды дұрыс сақтай алсақ қана елдігімізді сақтай аламыз. Жер бетіндегі әрбір ұлт, әрбір азамат өз халқының салт-дәстүр, әдет-ғұрпын ұстанып, ұрпақтарына насихаттап, үйреткен жағдайда ғана тұғыры биік болады. Дін мен дәстүрді бірге ұштастыратын, ата-баба жолын берік ұстанып, үлгі-өнеге алатын ұрпақ болуымызды нәсіп етсін!