ТҮРКІСТАН: МЕМЛЕКЕТТІК РӘМІЗДЕРДІҢ ТАРИХЫН БІЛЕСІЗ БЕ?

1992 жылғы 4 маусымда елімізде тұңғыш рет тәуелсіз республиканың жаңа мемлекеттік рәміздері бекітілді. Бұл күн ел тарихында жаңа мемлекеттік рәміздер, яғни Тудың, Елтаңбаның және Әнұранның туған күні ретінде мәңгі қалады. Бүгінгі мақалада мемлекеттің негізгі атрибуттары қалай жасалғаны және оларға қандай мағыналар беретіні туралы айтамыз.
«Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері туралы» заң 2007 жылғы 4 маусымда қабылданды. Осы заңға сәйкес жыл сайын 4 маусым елімізде Мемлекеттік рәміздер күні болып атап өтіледі.
Конституциялық заңға сәйкес мемлекеттік рәміздер, яғни Мемлекеттік Ту, Мемлекеттік Елтаңба және Мемлекеттік Әнұран – мемлекеттің айрықша белгілері.
Қазақстандық мемлекеттік рәміздердің мемлекеттік және этникалық бірегейлікті білдіретін түрлі мән-мазмұны бар.
Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап жаңа мемлекеттің алдында тұрған басты міндеттердің бірі Мемлекеттік рәміздерді әзірлеу және оны бекіту қажеттілігі болды. Еліміздің үздік зиялы күштері жұмылдырылған ауқымды жұмыстар жүргізілді.
1992 жылдың басында Жоғарғы Кеңес Президиумының жаңа мемлекеттік рәміздерді дайындау жөніндегі жұмыс тобын құру туралы Жарлығы шықты. Соған сәйкес арнайы шығармашылық комиссия құрылды. Оның құрамына Салық Зиманов, Ербол Шаймерденов және басқа да белгілі тұлғалар кірді.
Елтаңба, Ту, Әнұран үлгілерін әзірлеуге байқау жарияланып, оған 600-ден астам адам қатысты. Барлығы 1 200 өтінім Мемлекеттік Тудың эскиздерін әзірлеген. Сондай-ақ болашақ Мемлекеттік Елтаңбаның 245 жобасы мен 67 сипаттамасы және Мемлекеттік Гимннің 750 нұсқасы ұсынылды.
Сайысқа қатысушылардың алдында қиын міндет тұрды. Мемлекеттік рәміздер эстетикалық талаптарға жауап беріп қана қоймай, тарихи, саяси, экономикалық символизмді де алып жүруі керек болды. Егеменді жас мемлекеттің саяси мәні мен мақсатын мейлінше айқын көрсететін айрықша шешім табу қажет болды.
Мұндай жауапты жұмысты Шәкен Ниязбеков (Ту авторы), Жандарбек Мәлібеков пен Шота Уәлихан (Елтаңба авторлары), Шәмші Қалдаяқов (гимн әуені), Жұмекен Нәжімеденов (гимн мәтіні) сынды шеберлер атқарған.
Мемлекеттік рәміздерді қабылдауда Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаев ерекше рөл атқарды. Мемлекеттік Әнұранның мәтініне ел дамуының мұраттары мен мақсаттарына сәйкес келетін жекелеген түзетулер енгізіп, біріккен авторлар ұжымына енді. Ол қазақ тіліндегі терминдердің қолданылуына да ерекше көңіл бөлді. Назарбаевтың бастамасымен «Елтаңба», «Әнұран», «нышан, рәміз» деген ресми терминдер енгізілді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері 1992 жылы 4 маусымда қабылданды.
Мемлекеттік Ту
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Туы – ортасында шұғылалы күн, оның астында қалықтап ұшқан қыран бейнеленген тік бұрышты көгілдір түсті мата. Туда тік жолақ түрінде ұлттық өрнек нақышталған. Күн және оның шұғыласы, қыран және ұлттық өрнек бейнесі алтын түстес. Тудың негізгі түсі – аспан көк. Мемлекеттік тудың авторы – Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері Шәкен Ниязбеков.
Геральдика дәстүрінде әр түс белгілі бір ұғымды білдіреді. Сонымен аспан көк түс адалдықты, сенімді және мінсіздікті білдіреді. Сондай-ақ көк түс түркі мәдениетінде терең символдық мәнге ие. Ежелгі түркілер әрқашан көкті өзінің тәңір атасындай қастерлеген, ал олардың көк туы ата-бабаға адалдықты бейнелеген. Қазақстанның мемлекеттік туында ол ашық аспан, бейбітшілік пен береке, ал бір түсті фон еліміздің бірлігін бейнелейді.
Геральдикалық қағидаларға сүйенсек, күн байлық пен молшылықты, өмір мен энергияны бейнелейді. Сондықтан елдің туындағы күн сәулелері астық түрінде бейнеленген. Ол байлық пен өркендеудің символы. Қазақстанның мемлекеттік атрибутикасында күннің бейнеленуі еліміздің жалпыадамзаттық құндылықтарды қастерлейтінін дәлелдейді және жас мемлекеттің жасампаздық күш-қуатын, серіктестік пен ынтымақтастық үшін әлемнің барлық еліне ашық екенін айғақтайды.
Бүркіт бейнесі – көптеген халықтардың елтаңбалары мен туларында бұрыннан қолданылып келе жатқан негізгі геральдикалық атрибуттардың бірі. Бұл сурет әдетте күш, көрегендік және жомарттық символы ретінде қабылданады. Күн астында қалықтаған қыран мемлекетіміздің қуаттылығын, егемендігі мен тәуелсіздігін, биік мақсаттар мен тұрақты болашаққа ұмтылысты бейнелейді. Еуразия көшпелілерінің дүниетанымында бүркіт бейнесі ерекше орын алады. Олар оны еркіндік пен адалдық, ізеттілік пен батылдық, күш пен ой тазалығы сияқты ұғымдармен байланыстырады. Алтын бүркіттің айшықты бейнесі жас егемен мемлекеттің әлемдік өркениет биігіне деген ұмтылысын көрсетеді.
Мемлекеттік тудың маңызды элементі – оның тұғырында ұлттық ою-өрнек салынған тік жолақ. Қазақ ою-өрнегі – халықтың эстетикалық талғамына қатаң сәйкес келетін дүниені нақты көркем қабылдаудың бір түрі. Түрлі формалар мен сызықтардың үндестігін білдіре отырып, халықтың ішкі жан дүниесін танытатын құрал. Сондай-ақ тудағы ұлттық ою-өрнек Қазақстан халқының мәдениеті мен салт-дәстүрін бейнелейді.
Мемлекеттік Елтаңба
Мемлекеттік Елтаңбаның шеңбер тәріздес және шаңырақтың бейнесі түрінде жасалған, одан тараған уықтар күн сәулесі түрінде жан-жақты нұрланып тұрады. Шаңырақтың оң және сол жағында аңыздардағы қанатты пырақтардың бейнелері орналасқан. Жоғарғы бөлігінде бес бұрышты көлемді жұлдыз, ал төменгі бөлігінде «Қазақстан» деген жазу бар. Жұлдыз, шаңырақ, уықтар, аңыздардағы пырақтар бейнесі, сондай-ақ «Қазақстан» жазуы – алтын түсті. Елтаңбаның негізгі түсі – аспан көк. Мемлекеттік Елтаңба авторлары – белгілі сәулетшілер Жандарбек Мәлібеков пен Шот-Аман Уәлиханов.
Шеңбер (дөңгелек) – Ұлы дала көшпенділері арасында ерекше құрметке ие болған өмір мен мәңгіліктің символы. Мемлекеттік Елтаңбаның орталық геральдикалық элементі шаңырақ бейнесі – киіз үйдің үстіңгі күмбезді бөлігі, одан уықтар (тіреулер) жан-жақты күн сәулесі түрінде сәуле шашады.
Шаңырақ – киіз үйдің негізгі жүйе құраушы бөлігі, пішіні жағынан аспан күмбезіне ұқсайды және Еуразия көшпеділерінің дәстүрлі мәдениетіндегі тіршілік әрекетінің негізгі элементтерінің бірі. Республиканың Мемлекеттік Елтаңбасында шаңырақ бейнесі – елімізде тұратын барлық халықтың ортақ үйі мен біртұтас Отанының символы. Шаңырақтың беріктігі мен тұрақтылығы оның барлық уығының (тіректерінің) сенімділігіне байланысты болатыны сияқты, Қазақстанның тұрақты дамуы әрбір азаматтың әл-ауқатына байланысты.
Мемлекеттік Елтаңбадағы қанатты мифтік тұлпарлар – негізгі геральдикалық элемент. Ежелден бері жылқы бейнесі ерлік, адалдық, күш сияқты ұғымдарды бейнелейді. Тұлпарлар көпұлтты Қазақстан халқының қуатты және гүлденген мемлекет құру жөніндегі сан ғасырлық арманын білдіреді. Олар таза ойлар мен дәйекті жақсартуға және шығармашылық дамуға ұмтылысты куәландырады. Сондай-ақ арғымақтардың алтын қанаттары да жүгерінің алтын масақтарына ұқсайды және Қазақстан халқының еңбекқорлығын және елдің материалдық әл-ауқатын білдіреді.
Өткен ғасырларда мүйіздер көшпенділердің діни ғұрыптарында, сондай-ақ олардың жауынгерлік айқастарында жиі қолданылған. Әртүрлі жануарлардың мүйіздері түріндегі көктегі рақым, жердегі құнарлылық және әскери сәттілік бейнелері әртүрлі халықтардың символдық композицияларында әрқашан маңызды орындарға ие болды. Олай болса, қанатты тұлпар – семантикалық және тарихи тамыры тереңде жатқан маңызды типологиялық образ.
Республиканың Мемлекеттік Елтаңбасындағы тағы бір ерекшелігі – ол бес бұрышты жұлдыз. Бұл нышанды адамзат ерте заманнан бері қолданып келеді және адамдардың ақиқат нұрына, барлық ұлы және мәңгілікке деген тұрақты ұмтылысын бейнелейді. Мемлекеттік Елтаңбадағы жұлдыз бейнесі Қазақстан халқының әлемнің барлық халқымен ынтымақтастық пен әріптестікке ашық ел құруға деген ұмтылысын көрсетеді.
Мемлекеттік Ту мен Мемлекеттік Елтаңбада қолданылатын негізгі түс – құдіретті, күшті, байлықты, тұрақтылықты, тектілікті, имандылықты, әділетті, ізгілікті, мейірімділікті, адалдықты бейнелейтін алтын түс. Аспан түстес көгілдір түс алтын түспен үйлеседі және адалдықты, пәктікті, адалдықты, мінсіздікті, ашық аспанды, бейбітшілік пен берекені білдіреді.
Мемлекеттік Әнұран
Бұрын «Менің Қазақстаным» әні ретінде белгілі болған Қазақстанның әнұраны 2006 жылғы 6 қаңтарда Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен еліміздің Парламентінде бекітілді. «Менің Қазақстаным» әнін сонау 1956 жылы Шәмші Қалдаяқов жазған. Оған Мемлекеттік Гимннің мәртебесіне сәйкес өзгертулер енгізілді. Қазақстан Республикасы Әнұранының мәтінін жазған – Жұмекен Нәжімеденов пен Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев.
Ол алғаш рет 2006 жылы 11 қаңтарда Президенттің салтанатты түрде ұлықтау рәсімінде тыңдалды.
Сонымен қатар 2006 жылы Гимнді тыңдау ережелері өзгертілді. Ресми рәсімдерде орындалғанда, жиналғандар тұрып, оң қолының алақанын кеудесінің сол жағына қоюы керек.