ТҮРКІСТАН: РУХАНИЯТ ПЕН МӘДЕНИЕТ ӨЛШЕМІ ТАРИХИ ЖӘДІГЕРЛЕРМЕН АЙҚЫНДАЛАДЫ

Ақпараттық порталымызға бүгін тарихи мұралар және олардың қорғалуы мен зерттелуі туралы танымдық ақпаратты бөлісіп отырмыз. Түркістан облысының тұрғындарының назарына ұсынылған осы мақалада туған өлкенің тарихына жауапкершілік пен жанашырлық танытуды мақсат етеміз.

Республика­мыз­дың кейбір аймақтарында тұр­ғындар архитектуралық ес­керт­кішті ата-бабалары өздерінің арғы тегіндегі есімі белгілі тұл­ғаның құрметіне салған кесене деп есептеп, өздігінен «реставрация» жа­сауға тырысатыны туралы көп­теген деректер бар. Бұл «жаңа бастама» сәулетшілердің біртума­ларынан да қымбатқа тү­седі, өйткені, тарихи дүниенің сырын білмейтін олақ «реставра­торлар­дың» жұмысынан кейін ес­керт­кіштер тез бұзылып жатады.Әсіресе, зергерлік бұ­йымдар, мәнеттер, қыш ыдыс­тар кеңес өкіметі кезінде республикамыздан тысқары жаққа шы­ға­рылды. Ол кезде егемен емес­піз, тосқа­уыл қоятын мүмкін­ігіміз болған жоқ. Біздің жерімізден табылған құнды дүниелер кейін әлемнің жер-жеріне тарап кетті. Айталық, шетелде болғанда, Қа­зақстанның археоло­гия­лық артефактарын, тіп­ті, Америкадан да кездесті­ре­сің. Дамыған елдердің қалала­рын­дағы тарихи көне дү­ниелерді сататын дүкен­дерінен көресің. Сол сияқты, әше­ей бұйымдарды біреулер қолда­рына тағып жүреді.

Ғаламторда тарих пен мә­де­ниет ескерткіштері қорғалған аумақ­тарда адамның қолымен жасалған өрескел істер туралы де­ректер көп­теп кездеседі. Кез­дейсоқ біреулер әртүрлі құнды­лықтарды табу үшін көне қала­шықтарды қопарып жатады. Егер алтын немесе күміс мәнеттер «қарақазушылар» үшін тез ақша табудың көзі болса, ал кәсіби археологтар үшін ол – өте маңызды ақпарат. Атап айтқанда, ол ақша­лар қай монет сарайында жасалды, сол бір тарихи кезеңде кім билік жүргізді, сол не өзге мәнет­терде қандай нышандар көрініс тапқан? Осы сұрақтардың жауабын, шынымен де, баға жетпес құнды металдардың дөңгелек беті­нен табуға болады. Ал орта­ғасырлық әшекей бұйымдарынан біздің зергер ата-бабаларымыз­дың шеберлігін байқауға болар еді. Сақталған қыш ыдыстарына қарап, ежелгі Шығыс немесе Ба­тыстың түрлі өңірлерімен көпте­ген сауда байланыстары болғанын сезінер едік. Бүкіл республика бойынша кезіп жүрген, қазіргі заманғы металл іздегішпен қару­ланған қазына іздеушілер отан­дық тарих ғылы­мына орасан зор зардабын тигізуде. Сондықтан бұл көкейкесті мәсе­лені заңнама­лық деңгейде өте жедел шешу қажет.

Мысал келтіру үшін алысқа барудың қажеті жоқ. Айталық, көрші Қытай Халық Республикасында мұндай қылмыстар үшін қатаң жаза қарастырылған, тіпті өлім жазасына кесуге дейін барады. Мысыр мен Израиль елде­рінде тарих пен мәдениет ескерт­кіш­терінің сақталуын арнайы по­лицейлік бөлімшелер бақылай­ды. Бұл мәселенің заңмен бекі­тілуі жағына келсек, украиндық әріп­тестерде жақсы үлгі бар. Украинада («Незалежныйда») «Ар­­хеология туралы» заңның қабыл­данғанына да біраз уақыт болып қалды. Онда ежелгі қазыналарды тонаушыларға қарсы әрекет ету шаралары өте қатаң қарастырыл­ған. Украинада «қара қазушылар­ға» ұзақ мерзім қамауда отыруды қарастыратын қылмыстық жазалау бекітілген. Ал бізде бұл жағы қалай?

Қазақстан Республикасының Жер кодексiнің 127-бабында: «Та­рихи-мәдени мұра объектiлерi, оның iшiнде тарих және мәдениет ескерткiштерi орналасқан жер учаскелерi тарихи-мәдени мақ­саттағы жерлер деп танылады. Аумақтарды игеру кезiнде жер учаскелерi бөлiп берiлгенге дейiн тарихи-мәдени мұра объектiлерiн анықтау жөнiнде зерттеу жұмыс­тары жүргiзiлуге тиiс. Тарихи, ғылыми, көркемдiк және өзге де мәдени құндылығы бар объек­тiлер табылған жағдайда, жер пайдаланушылар одан әрi жұмыс жүргiзудi тоқтата тұрып, бұл туралы тарихи-мәдени мұра объек­тiлерiн қорғау және пайдалану жөнiндегi уәкi­леттi органға ха­бар­лауға мiндеттi» деп жазылған. Сонымен қатар, осы кодексте тарихи-мәдени мұра объектiле­рiнiң сақталып тұруына қатер төндiруi мүмкiн жұмыстар­дың барлық түрлерiн жүргiзуге тыйым салынатыны атап көрсе­тілген. Бұл жауапты жұмысты кімге сеніп тапсыруға болатынын кәсі­би археологтардан артық кім біледі?! Қайталап айтамын, ар­хеологиялық жұмыстармен айна­лысуға тек білікті және археоло­гиялық салада тағылымдамадан өткен адамдардың ғана құқығы бар! Және бұл жерде жауап­кер­шілік өте жоғары болуы тиіс.

Бұл міндеттерді орындау үшін Қазақстан Республикасының та­рихи-мәдени мұраларын қорғау және пайдалану жөніндегі норма­тивтік-құқықтық актілері мен ере­желеріне тиісті түзетулер енгізу қажет екені сөзсіз.

Қазақстанның Жер кодексіне де жеке баптарды қарастыру керек. Сондай-ақ, «Тарихи-мәдени мұра объектiлерiн қорғау және пайдалану туралы» Қазақстан Респуб­ликасының Заңына да то­лық­тырулар енгізу орынды болар еді. 2012 жылғы 2-шілдеде бұл құжатқа 20 жыл толды. Заңның көптеген баптары ескіргені анық байқалады. Өйткені, өмір бір орында тұрып қалмайды, көпте­ген нәрселер тез өзгеруде. Әртүр­лі мұқтаждықтар үшін шаруашы­лықтарға жер бөлу жөніндегі мәселелерді археолог мамандармен келіспестен атүсті шеше салу олардың алаңдаушы­лығын тудыруда.

Бірқатар, мысалы, құрылыс жұмыстарына, жануарларды атып алу, балық аулау және т.­б. са­лаларға лицензиялар беруді немесе хабарлама жүйесіне өтуді же­ңілдетуге болады деп ойлаймын. Алайда, археологиялық салаларды шаруашылық немесе коммер­ция­лық қызмет салаларымен теңес­тіруге мүлдем болмайды.

Археологиялық зерттеу – құ­зы­реттілік пен біліктіліктің жо­ғары деңгейлігін талап ететін ғылыми сала.

Осыны ескере отырып, екі мәселеге ерекше көңіл аудару қажет деп санаймын. Бірінші – ескерткіш­терді қорғау жөніндегі жергілікті «орталықтар» жұмыс­та­­рының дең­гейі мен сапасы. Егерде объективті түрде қарасақ, облыс­тар бойынша олардың көпшілігі жұ­мыс істемейді немесе мін­деттерін өз деңгейінде ат­қармай­ды. Бұл мекемелер өз қызметі барысында археолог мамандармен тығыз байланыста жұмыс жасай отырып, біздің баға жетпес қазы­наларымызды қор­­ғауды қамта­масыз етуі тиіс. Екін­ші мәселе – тарихи-мәдени мұра­ларды зерделеу және сақтау істе­рінің заң­намалық жағы. Оның ішінде археологиялық зерттеу­лерді лицензиялау мәселесі өте қысқа мерзімде реттелуі қажет. Осы орайда, «Археология туралы» жаңа Заңды уақтылы әзірлеу аса ма­ңызды және тиімді болар еді.

Айта кету керек, тарихи-мә­дени құндылықтарды қорғау және ұқыпты пайдалануға қатысты мем­лекеттік реттеу мәселелері Қа­зақ­стан Республикасындағы ба­­сым­дық берілген міндеттердің бірі еке­ні анық. Материалдық мұра объек­тілерінің сақталуын, ғылыми және мәдени пайдаланылуын қамтама­сыз ету мемлекеттің өзіндік мәде­ни-ұлттық ерекшелі­гін дамытуға жағдай жасайды, қазіргі заманғы жаһандық және интеграциялық үдеріс жағдайын­да қоғамның тұ­рақты дамуын қамтамасыз етеді. Бүгінгі таңда тарихи, археоло­гия­лық, сәулеттік және мәдени ескерт­кіштердің қирауы мен мүлдем жойылып кету қаупі төніп тұрғандық­тан, бұл проблема одан сайын өзекті бола түсуде. Орын алып отыр­ған күр­делі экологиялық, ан­тропогендік факторлар қоршаған табиғи және мәдени ортаның жағ­дайына, оның маңызды құрамы болып табылатын тарихи және мәде­ни ескерткіштердің үгітіліп қирай түсуіне ықпал етуде. Сондай жағ­дайда тұрған ескерткіштерді анық­­­тау және зерттеу арнайы ар­хеоло­гиялық зерттеу әдістерін қол­да­нуды, әртүрлі ғылым мен білім жү­йелерін бір арнаға то­ғыстыратын жаңа бағдарламалар мен жобалар кешенін әзірлеуді талап етеді. Бар­лау-іздестіру жұ­мыстарына нано­тех­нологиялық және инновация­лық әдістер қол­дану көп жағдайда алға қойылған міндеттің нақты маңыздылығына және, әрине, ма­мандардың кә­сі­би­лігіне тікелей байланысты болмақ.

Шығыс данышпандары ең терең құдық та кеуіп қалатынын, ең қатты тас та үгітіліп құм мен шаңға айналатынын айтып кеткен. Жер бетінде мәңгілік ештеңе жоқ. Тек тарих мәңгілік болуы керек!

Керісінше «тарихи естелігі жоқ адамдар ғана ештеңе жоғалт­пай­ды», дейді қазіргі классиктер. Ал біз өзіміздегі барды жо­ғалтқымыз келмейді. Сондықтан да мақала­ның тақырыбы маз­мұнсыз емес. Біз оған қалай жауап беру керек­тігін білеміз. Өйт­кені, тарихи мұра – баға жетпес қазына!