ТҮРКІСТАН: ТАРИХ БЕТТЕРІНДЕ ЖЕБЕ ТҮРЛЕРІ МЕН АТАУЛАРЫ

Күдеріден бау тағып, Кіреуке киер күн қайда. Күмбір, күмбір кіснетіп, Күреңді мінер күн қайда. Толғамалы ақ балта, Толғап ұстар күн қайда. Алты құлаш ақ найза, Ұсынып шаншар күн қайда. Садақ толы сай кез оқ, Масағынан өткеріп, Басын қолға жеткеріп, Созып тартар күн қайда? /Доспанбет жырау/ Қозыжаурын көкжендет қылшанда тұр, Көбе бұзар, қасалы, әндігені. Он екі тұтам, шай жібек, ала білек, Тұр, қалмақтың қайда деп жанды жері! Бедеріңді бейнелеп бере алмасам, Күшіген жүн сайкез оқ, аңды мені! /Светқали Нұржан. «Еңсегей бойлы Ер Есім»/ Күдеріден бау тағып, Кіреуке киер күн қайда. Күмбір, күмбір кіснетіп, Күреңді мінер күн қайда. Толғамалы ақ балта, Толғап ұстар күн қайда. Алты құлаш ақ найза, Ұсынып шаншар күн қайда. Садақ толы сай кез оқ, Масағынан өткеріп, Басын қолға жеткеріп, Созып тартар күн қайда? /Доспанбет жырау/ Қозыжаурын көкжендет қылшанда тұр, Көбе бұзар, қасалы, әндігені. Он екі тұтам, шай жібек, ала білек, Тұр, қалмақтың қайда деп жанды жері! Бедеріңді бейнелеп бере алмасам, Күшіген жүн сайкез оқ, аңды мені! /Светқали Нұржан. «Еңсегей бойлы Ер Есім»/ Қазақтың қару-жарақтары және көшпелі әскери өнер жайлы соңғы уақытта бірқатар еңбектер жазылды. Айталық, қазақтың дәстүрлі қол өнері, қару-жарағы, сауыт-сайманы, көшпелілердің соғыс тәсілдері сияқты тақырыптарда көптеген ғылыми зерттеулер, танымдық анықтамалықтар жарыққа шықты. Соның ішінде ер қаруы бес қарудың бірі садақ жайлы, садақ жебесі туралы да көптеген еңбектер бар. Алайда, бірқатар әдебиеттерде жебелердің неден жасалғаны, қандай мақсатта қолданылатындығы, қаншалықты алысқа ұшатындығы, салмағының, ұзындығының қандай болатынын т.б. былайша айтқанда, ғылыми тұрғыдан терең сипаттама беріледі. Олай дейтініміз, бірқатар зерттеу еңбектерінде садақ оқтарының құрылысы, қайдан табылғандығы жақсы сипатталады. Бірақ, негізінен жалпылама «садақ оқтары» немесе «жебелер» деп қана келтіреді. Болмаса «қозыжаурын», «сауытбұзар» деп ең көп қолданыстағы бір-екі атауы аталады. Басқа атаулары қолданылмайды десе де болады. Осыны ескере келіп, біз бүгінге дейін қазақ ауыз және жазба әдебиетіндегі жебе атауларын топтастырып, жүйелеуді жөн көрдік. Әрине, бұл Ұлы даланың сырлы ескерткіштері емес, тарихымыздың тас жазуы емес, бар болғаны садақтың бір бөлшегі ғана. Алайда, бұндағы мақсат бір ғана кішкентай жебені мысалға алу арқылы, қазақ тілінің қолданысымызда жоқ қаншама қазынасы бар, бай тіл екендігін көрсету. Мысалы, тастардың қазақша атауларын жүйелеп, топтастыруды қолға алған Әнес Сарай, өзен-көлдердегі балық түрлерінің ұмыт болған сан алуан атауларын түгелдей анықтап, зерттеп, жүйелеген Қажығали Мұхамбетқали сияқты, біз де бұл мақалада садақ жебелерінің толық атауын беруге тырысып, осы бағытты ұстауды жөн көрдік. Тек бұл жолғы зерттеудің барысында қазақтың ауыз және жазба әдебиетінде жебе атауларының 40-қа жуық аттары анықталып, олардың сол жырларда, дастандарда және көркем әдебиетте қалай қолданыс тапқандығынан осы мақалада мысалдар берілді. Біздің анықтағанымыздай садақ жебесінің 100-ге жуық түрі белгілі, ал осы жүз түрлі жебенің 40-қа тарта ғана атауының жиырмаға жетер-жетпесі жаңағы жебелер түрлеріне сәйкестендірілді. Және жебенің бар атауларын түгелдеуден басқа анықталған жебе түрлерінен біз көшпелі әскери өнер мен дәстүрдің қазақ даласында қаншалықты күрделі даму жолының болғандығын көреміз. Қазақтың бес қаруының бірі садақтың, оның ішінде жебенің өзінің осыншама түрі мен атауы болуы осының бір дәлелі болса керек. Және де бұл көшпелі әскери өнердің өте жоғары деңгейде дамығанын, қазақтың қару-жарақтарының ертеден қалыптасқандығы, оның ұлтымыздың жауынгерлік салты мен қазақтың бойындағы жауынгерлік рухты қалыптастыруда алар орынын көрсетеді. Содан кейінгі, бұл мақаланы жазуға түрткі болған жай — еліміздің мұражайларында «ұлттық қару-жарақ» тақырыбына арналған тұрақты экспозиция мен залдарының болмауы. Болған күнде де олардың жеке-жеке топтастырылып, әр қайсысының өз-өз атауларын толық иеленгені жоқ6 барлығы жарым-жартылай, бір жүйеге келтірілмеген. Әйтпесе, Кенесарының қылышы Шымкентте, ал Абылайханға Ресей патшасының сыйлаған қылышы Астанадағы Тұңғыш Президенттің мұражайында әрқайсысы жеке-жеке, әр жерде тұрар ма еді? Немесе, қайда барсаң да, алдыңнан жеңсесі жоқ жемтір сауыт, жығасы жоқ жыртық дулыға шығады. Бүгінге жеткен бабалар көзі деп көретініңіз осы. Сонда біздің бөрілі байрақ астынан, жағасы алтын жеңі жез, шығыршығы торғай көз ақ сауыт киіп, бес қаруды асынған бабаларымыздан қалғаны сол ғана ма еді? Біздің ойымызша, қазақтың қару жарақтарына арналған экспозицияларда қылыштың, найзаның, балтаның, қорамсақтың, садақтың және сауыттың барлық түрлерін жинақтап, жүйелеп, толық көлемде көрсету қажет. Міне, осындай бағыт-бағдарды ұстана отырып, өз шамамызша садақ оқтарының атауларын анықтап, бір жүйеге топтастыруды көздедік. Қазақтың қару-жарақтарын зерттеумен көптен бері айналысып жүрген Қалиолла Ахметжан соғыста және аңшылықта қолданылатын садақ оқтарының бірнеше түрлері болды дейді. Және оқ ұшының формасы оның жасалу материалы мен қолдану қызыметі арқылы анықталды дей келіп, қазақ оқтарының жебелерін жасалған материалына сәйкес топқа, жебе басының пішініне байланысты типке, қимасына байланысты үлгіге, ал ұзындығына байланысты нұсқаға бөледі. Бұл ғылыми тұрғыдан садақ оқтарының ең бір жүйелі жүргізілген жіктеуі екенін айта кету керек. Ал біз қазақ ауыз және жазба әдебиетінде кездесетін оқ атауларына сүйене отырып мынадай топтарға бөліп қарастыруды жөн көрдік. Сабының түрлеріне, қанаттарына (қауырсындарына), ұштарындағы оқтардың жасалу материалдары мен түрлеріне және оқтың жеке атаулары мен міндеттеріне қарай бөлу. Және осы топтастыруларды өз ішінде жіктерге жіктеуді қарастырдық. Жебелерді сабының түрлеріне қарай бөлу Бұл тармақтың өзін, оқ саптарының қандай ағаштан жасалуына, саптарының ұзындығына және оқ саптарының түсіне байланысты жіктеуге болады. Қандай ағаштан жасалғанына қарай оқтардың «қу жебе», «қайың оқ», «тобылғы сапты оқ», «қамыс сапты оқ» деген атаулары болады, ол жайлы Шалкиіз толғаулары мен «Сүйініш батыр» жырында: Тәңірі өзі бермесе, Менменсіп жүрген ер жігіт, Кісіден тартып алып жарымас! Емен шайнап, тал қайзар, Құлан, бұлан баласы. Екі енені тел емген, Бұзылмайды жас тұлпардың саурысы. Қатты бір тартып бек атсаң, Қайрылып барып тез сынар, Қайың оқтың жарқасы. Белуардан саз кешсең, Тобығыңнан келтірмес, Қамалаған қалың туған арқасы. (Шалкиіз. «Бес ғасыр жырлайды». 1 т., 52 б.) Көп кісіні көрген соң, Шарайна мен дулыға Оны алып киінді, Қос білегін сыбанды. Үш мың кісі әскердің Шаңы шықты тұманды. Он екі тұтам қу жебе, Ер қасына алады-ай. Атайын деп ол оқты, Оңтайланып қарады-ай. («Сүйініш». Батырлар жыры. 5 т., 229 б.) — деп суреттелсе, осы қу жебе «Нәрік» жырында былайша беріледі: Сонда Шора қозғалды, Қу жебені қолға алды. Тартып қалды жебені, Қалмақтан өтіп оқ кетіп, Бір төбеге жетеді, Ол төбенің босады, Оқ тиген көбесі. («Нәрік». Батырлар жыры. 100 томдық, 51 т., 39 бет) Ал осы оқтар көркем әдебиетте былайша көрініс табады: «Ши оқпен емес, тобылғы оқпен атам, — деді Көшек қара ағаштың бұтағынан иілген, әдемі, кішкентей садағын сайлап. — Мына ұшқыр оқтарым жоғалмасын деп қой ши оқпен атып жүргенім. Сырты күмістелген кішкене, былғары қорамсағынан бір уыс қызыл тобылғы оқсуырды. Тобыршығы — жез, қауырсын орнына бір-бір тұтам шуда жіп байлаған». (М. Мағауин. «Аласапыран». 37 б.) Келесі жіктеу ол — сабының ұзындығына қарай. Бұндай топтау түріне садақ оқтарының: «сай кез оқ», «кез оқ», «он екі тұтам жебе» деген атаулары кіреді. Ал олар батырлар жырында төмендегіше суреттеледі: Саралай, сай кез оқты еңіретті, Тасыр құлдың зәресі ұшып кетті. Күреңмен көлденеңдеп тартып кетсе, Ала бедеу байталы құлап түсті (Қазақ эпостары «Қозы Көрпеш-Баян Сұлу» жыры. 250 б) Қара бұланның терісін, Етік қылар күн қайда, Күдеріден бау тағып, Кіреуке киер күн қайда. Күмбір, күмбір кіснетіп, Күреңді мінер күн қайда. Толғамалы ақ балта, Толғап ұстар күн қайда. Алты құлаш ақ найза, Ұсынып шаншар күн қайда. Садақ толы сай кез оқ, Масағынан өткеріп, Басын қолға жеткеріп, Созып тартар күн қайда? (Доспанбет жырау. «Бес ғасыр жырлайды». 1 т., 38 б.) — деп Доспанбет келтірсе, Махамбет ақын өз өлеңдерінде былай деп қолданады: Толғай-толғай оқ атқан, Он екі тұтам жай тартқан. Қабырғасын қаусатқан, Тебінгісін тесе атқан, Тізгінінен кесе атқан, Теспей қанын зулатқан, Біздің қайсар батырдың Жүрегін сөйтіп оятқан Кешегі Орақ пенен Мамайдай Батырлар, шіркін, болар ма-ай! (Махамбет. «Жорық жырлары» 41 б.). Ал енді оқ саптарының боялуына қарай: «сырлы жебе», «қызыл жебе», «сары жебе» немесе «саржа», «сармасақ» деген атаулары бар. Жебе сабының сырлы болатыны жөнінде Мұрат Мөңкеұлының мына жыр жолдарнан білуге болады: Он сегіз жыл атысып, Орманбет бидің өлген жер. Он сан ноғай бүлген жер, Орта бойын сырлаған, Оқ жаңбырдай жауған жер. Мұсылманның басынан Дәреже қайтып ауған жер. (М. Мөңкеұлы. «Кіндігімді кескен жер». 85 б.). Ал бұл сырлы жебелердің әдебиетте қалай көрініс тапқанын төмендегі дастандардан келтірілген үзінділерден білуге болады. Мысалы, «Көрұғылы» дастанында саржаны былайша қолданады: Ер Көрұғылы тартты саржа садақтан, Алмас оғы ағып өтті талақтан. Керігінен омаққаса құлапты, Батыр Маһрам елді аузына қаратқан. (Қазақ халық әдебиеті. Көп томдық. Батырлар жыры. «Көрұғылы» 114 б.).