ТҮРКІСТАН: ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТ ПЕН ӨНЕРДІҢ ҚҰПИЯСЫ ҚАНДАЙ?

Қазақ ұлтының дәстүрлі киімдері қалай жасалады? Олардың мәні неде? Онда қандай құпия жатыр? Осы жайлы мақаланы назарларыңызға ұсынамыз. Өркениеттің ең ежелгі сатыларында киім адамның «жамылғысы» ғана болып қалған жоқ, ол адамның белгілі бір өмірлік үрдістерінің мәнін білдіре отырып, әдет-ғұрып нысаны да бола білді. Қазақтардың дәстүрлі мәдениет дүниесін зерттеген Н.Шаханованың атап өтуінше, «адам-киім» жүйесі қазақтардың дәстүрлі дүниетанымының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Киім дегеніміз – костюмнің тұтас бір кешені, сондай-ақ оның жекелеген бір элементтері ретінде толық қанды семантикалық қабатқа ие болып келеді. Киім жан-жақты әмбебап категориялар болып танылатын «жоғары-төмен», «ғұрыптық-дүниежүзілік», «ұрпақ-ұрпақсыздық», «аталық-аналық» ретінде қабылданып отырды. Киімге байланысты түсініктер қазақ қоғамының кейінгі даму кезеңдеріндегі «бақ», «береке», «дәулет», «байлық» мағыналарын беретін «құт» сөзімен байланысты күрделі идеологиялық кешеннің бір бөлігі болып келген . Басқаша сөзбен жеткізетін болсақ, киім өз иесін білдіретін зат, таңба ретінде ұсынылады. «Киім» ұғымын «костюм» сөзімен мәнін ұқсастырады, мұның өзі дұрыс емес. Орыс тіліне «костюм», сөзі француздың «costume» сөзінен келіп енген, беретін мағынасы – «әдет-ғұрып». «Костюм» ұғымын да, «киім» ұғымын да адамға, оның киіміне қатысты қарастыру керек. Алғашқы кезекте костюм мен киім адам денесін жабу құралы қызметін атқарғанымен, алайда олардың кейінгі қызметтері өзгеше болып келеді. Жоғарыда атап өткеніміздей, егер киім бірінші кезекте адамды қолайсыз әсерлерден қорғау қызметін атқаратын болса, ал костюм дегеніміздің өзі – «…. адамның немесе адамдардың қоғамдық тобының өзіндік бір даралығын сипаттайтын киім мен аяқ киім бөлігінің белгілі бір бейнелік-көркемдік жүйесі». «Костюм» ұғымына киім мен аяқ киім ғана емес, сондай-ақ адамның шашы, бас киімі, қолғабы, безендіру заттары мен косметика да енеді. Белгілі бір мағынада костюмнің адам денесімен байланысы барынша тығыз әрі кең түрде болып келеді.

Костюм адамның дене бітімін барынша қарқынды шамада білдіреді. Сондықтан костюмді адамның белгілі бір бейнесімен, оның киім кию мәнімен, өзіне тән белгілерімен ғана қарастыруға болады. Сондай-ақ «костюм» ұғымының «киім» ұғымынан негізгі бір ерекшелігі, оның адамның психологиялық және әлеуметтік-мәдени сипаттамасын  білдіруінде, басқа сөзбен айтқанда,   оның  дене бітімі  бейнесінде болып келеді. «Костюм» сөзінің этимологиясы да кездейсоқ емес, өйткені костюм барлық уақытта бір нәрсенің, яғни әдет-ғұрыптың сыртқы көрінісін танытады.

«Киім» ұғымының мазмұнын осы тұрғыдан түсіну қазіргі дәуірге лайық болып табылады, өйткені 1740 жылы жарық көрген Француз академиясының сөздігінде костюм адамды ерекшелеп тұратын, оған қоршаған ортамен үйлесімді қатынасын құруға көмектесетін, адамдардың осы әлеуметтік тобының әдет-ғұрпын бейнелейтін белгі ретінде түсіндіріледі. Костюм дегеніміз – ең алдымен белгілі бір дәстүр, танысу, білісу шарасы, индивидтің емес топтың белгілі бір таңбаларының білдірілуі. Сондай-ақ костюм дегеніміз – іс-әрекеттердің белгілі бір жиынтығы.

Костюм белгілі бір мәдени-тарихи формацияның маңызды белгісі ретінде танылады. «…. егер барлық нәрсе жоғалып, әйел костюмі ғана қалған болса, онда сол бойынша өткен дәуірлердің эстетикалық мәдениетін танымал дәрежеге дейінгі қайта қалпына келтіруге болар еді» деген тұжырымдаманың өзі әділетті түрде айтылған. Маман костюмнің кұрылысына қарай адамның мінез-құлқы, әдет-ғұрпы, ойлау образы мен жүріс-тұрыс әрекеті туралы ақпарат ала алады. Костюмді қоғам дамуының әлеуметтік, материалдық және техникалық даму аспектілерінің бейнелік көрінісі ретінде қарастыруға болады. Алайда, егер костюмді қолданбаса өнердің өзге де нысандарымен салыстыратын болсақ, онда оның адам бейнесімен, дүниетанымымен, іс-әрекет көрінісімен тікелей байланыста екендігі айқын болады. Костюм белгілі бір этникалық немесе әлеуметтік топтағы адамның жеке-даралығын білдіреді. Сондықтан костюм өркениеттің кез келген мәдени жүйесінің, кез келген тарихи типінің маңызды бір элементі болып табылады. Ә.А. Диваев өзінің « Этнографическое жизне описание казахов» деген еңбегінде қазақтың дәстүрлі костюміне суреттеме береді. «Одежда и украшения киргиз Казалинского уезда» тарауында қазақтың костюмін былайша суреттейді;

1) Ер кісілер жаз бен қыс мерзімдерінде бір ғана матадан –(коленкорден) көйлек киеді, ол кең әрі тізеге дейін жететін ұзындықта болады; жеңі білекке дейін созылады, жағасы қайырылады, бір ғана түймемен бекітіледі немесе байланады. Көйлектің түсі үнемі ақ болып келеді. Дамбал да сол матадан тігіліп, сол түске ие болып келеді, өте кең, бірақ соншалықты ұзын болмайды, үстінгі жағынан белі баумен байланады. Үйде де, жұмыста жүргенде де басын ақ орамалмен байлап алады, жаздыгүні жол жүргенде бастарына киізден тігілген қалпақ киеді, ал қыстыгүні құлағын жауып тұратын әрі арқасына қарай түсірілетін тұмақ киеді; жоғары беті қандай да бір матамен, ауқатты қырғыздарда ол барқытпен (немесе сукно) жабылады. Тұмақ әдетте қойдың былғарысымен, ал ауқатты бай адамдарда түлкінің былғарысымен, тігіледі, кейде жүнмен де қапталады. Бай адамдардың қалпақтары мен тұмақтары зермен тігіледі. Қырғыздар мәсі- кебіс киеді. Қыстыгүні ішіктің сыртынан үлкен етік-киіз байпақ киеді. Көйлек пен дамбалдың сыртынан шалбар мен бешпент киеді, шалбар дамбал сияқты тігілгенімен, басқа матадан болады. Әдетте бешпент пен шалбар бір ғана матадан, ал бай кісілердікі жүн мен теріден тігіледі. Осылардың сыртынан шапан деп аталатын хиуа халатын, немесе жадағай деп аталатын қаптама халат, кейде капталмаған «сарт шапан» деп аталатын халат киеді. Бешпенттің күміс ілгектері, көпшілігінде жай түймелер болады. Барлық киімдер оң жағыңа қарай түймеленеді, сол жағына қарай түймелену күнә болып саналады; сол жағынан түймеленсе «Сен не орыссың ба теріс түймелейтін» деп айтатын болған. Шапанның сыртынан қадама безек, сақина және т.б түрдегі әшекейленген былғары немесе бархыттан жасалған, кең белбеу, күміс жібек белбеу байлайды. Сыртқы киімдері көбіне қара түсті болып келеді, бірақ шапанның түстері әр түрлі реңде болады;  хиуа шапан –қызыл; сарт шапаны мен бұқар шапаны қара жолақты ақ түсті. Қыстыгүні бешпент пен шапанның сыртынан жабағыдан тігілген күпе киеді, күпенің пішіні шапан сияқты, төмен жағы жабағыдан, ал жоғары жағы қандай да бір матамен, әдетте шекпен немесе барқытпен жабылады. Қой терісінен тері шалбар мен тұлыптар жасайды. Мереке күндері және күнделікті киетін киімдер арасында айырмашылық жоқ.

2) Әйелдердің киімі. Әйелдер де ерлердің киімдері сияқты пішілген көйлек пен шалбар киеді, бірақ әйелдердің көйлегі тобығына дейін жететіндей ұзын болып келеді (әйелдер, қыздар мен кемпірлердің көйлектері бірдей пішілген күйде болады). Көйлектің сыртынан жеңі жоқ бешпент- қамзол киеді. Мерекелік жағдайларда жібек шапан киіп жүреді.

Қазақтың халық костюмі композициясы жағынан қарапайым, атпен жүруге ыңғайлы, өйткені бұрынғы кезде атсыз өмір сүру мүмкін емес болатын, денесі суықтан, ыстықтан аптап желдерден қорғауға бейімделген болып келеді, былғарының өңделуіне, тігісіне,  құрылымына, түрлі әшекейлерді пайдалануына қарай көркемдік ерекшелігімен айрықшаланады.

Киім, оның геометриясы, формасы күрделі философиялық идеяларды білдіре алады. Костюм қоғам мен мәдениеттің дамуындағы маңызды өзгерістерді бейнелейді, ол уақыттың неғұрлым мәнерлі қасиеттерін ашық көрсете алады.  Алайда,  костюмнің бейнесі мен формаларын анықтайтын ең маңызды фактор адам денесінің пішіні, қимыл пішіндері болып табылады. Адамның дене пішіні костюмнің формасының сипаты, элементтерінің орналасуы, түстері мен бөлшектерінің қандай болуы керектігін білдіреді. Мәселен, ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы итальяндық қайта өрлеу дәуіріндегі адам пішінінің табиғи күйіне еркін созылып тұрған киім түрлері, жеңдерінің жұмсақ болуы, белінің тартылмай бос тұруы сәйкес келеді. ХҮІ ғасырдағы испандық қайта өрлеу дәуірі бұған кереғар қайшы келеді, бұл кездегі киімдер (панцерь) формасында және бүрмелі болып келді.