ПРЕЗИДЕНТ РЕФОРМАСЫ: МАСС-МЕДИА – ЕЛІМІЗДІ ЖАҢҒЫРТУ ІСІНЕ ЕРЕКШЕ ЫҚПАЛ ЕТЕТІН САЛА

“Масс-медиа – елімізді жаңғырту ісіне ерекше ықпал ететін сала. Сондай-ақ билік пен қоғам арасындағы пәрменді байланыс құралы. Ақпарат құралдарында түрлі көзқарастар тоғысады. Оны қоғам тынысының барометрі деуге болады. Осы саладағы өзекті мәселелерді шешу үшін ақпарат саясатын түбегейлі қайта қарау қажет. Креативті индустрияны жаңа деңгейге көтеруіміз керек. Қазір медиа саласы, кино және сериал, мультфильм, спорт және музыка шоулары, компьютер ойындары мен кітаптар – бәрі бірігіп, біртұтас жүйеге айналды. Бұл жүйе озық құндылықтар мен қасиеттерді қалыптастыруға ықпал етеді. Біздің бұл саладағы әлеуетіміз орасан зор. Оны толыққанды жүзеге асыру үшін нақты шаралар қабылдау қажет”, деді президент.

Қазір батыс елдерінде «анти-инфлюенсер» деген қозғалыс бірте-бірте қалыптасып жатыр. Бұл қозғалыс интернет басылымдар арқылы азаматтарға, жастарға тарайтын барлық ақпаратқа, деректерге, әсіресе, жалған мағлұматтарға, яғни, fake news-қа зор күмәнмен қарайды, яғни адамдардың санасын жаулап жатқан, тіпті, оларға имандай сенуге болатын идеология секілді құбылыстарды жоққа шығарады.

“Біздің елімізде де жалған ақпарат тарататын басылым-сымақтар бар. Бұл – құпия емес. Олардың артында нақты қалталы адамдар, тіпті, ықпалды елдер бар. Ал жаңа қозғалыстың негізгі мақсаты – дәстүрлі құндылықтарды дәріптеу, ең алдымен, бұл әдебиеттегі, сондай-ақ ақпарат саласындағы дәстүрді сақтау. Сондықтан біз де әлемде болып жатқан осы жаңа үрдіске назар аударғанымыз жөн. Бұл үрдістер бүгінде түрлі ақпаратпен идеологиялық тұрғыдан уланып жатқан қоғамды сауықтыратын күшке айналуы әбден мүмкін. Жалпы, осындай маңызды істерге, соның ішінде кітап шығару ісіне Қазақстан Жазушылар одағы белсене атсалысуы керек. Бір ай бұрын ұйымның кезекті құрылтайы өтті, жаңа төраға сайланды. Бұл – көрнекті қаламгер Мереке Құлкенов. Жақында мен онымен кездестім, қазақ әдебиетінің болашағы, дамуы туралы әңгіме болды. Жалпы, мен Мемлекет басшысы және азамат ретінде қазақ әдебиетін әрдайым қолдаймын. Туындылар оқырмандарға қолжетімді болуы керек деп ойлаймын. Ал жазушыларымыздың шығармалары халық арасында, әсіресе, жастар арасында сұранысқа ие болуы керек. Мұның бәрі – мемлекеттің ғана емес, жазушыларымыздың да міндеті. Оқырман қауым қаламгерлерден халыққа рухани азық болатын тың дүниелер күтеді. Жазушылар одағы осы жұмысқа ұйытқы болады деп сенемін. Осыған байланысты, мен Мереке Құлкеновтің «Қазақстанның Халық жазушысы» атағын қайтару туралы ұсынысын қолдаймын. Бұл атақ атына – заты сай, лайықты, туындылары арқылы халық сүйген жазушыларға ғана берілуі керек деп санаймын”, деді.

Бұқаралық ақпарат құралдары  бәсекеге қабілетті және еркін болуы керек. Бұл қағидат қазір кез-келген өркениетті ел үшін  айрықша маңызды. Отандық ақпарат құралдарының Қазақстанда, өңірде және әлемде болып жатқан үдерістер туралы өз көзқарасы болуға тиіс. Еліміздің ақпараттық қауіпсіздігі, тіпті идеологиялық дербестігі осыған тікелей байланысты. Мемлекет ашық ақпараттық кеңістік пен сұранысқа ие әрі пәрменді ақпарат құралдарын құруға айрықша назар аударады. Бұқаралық ақпарат құралдары билік пен халықтың арасындағы тиімді байланыс арнасы бола отырып, елдегі қордаланған мәселелерді көтере алады және көтеруге міндетті. Бірақ, мұны жоғары азаматтық жауапкершілікпен жасау керек.  Біздің қоғамымызды ыдырату үшін сырттан берілетін тапсырыстармен жұмыс істеуге немесе көлеңкелі қаламақы үшін саяси кландардың астыртын тартысына қатысуға болмайды.

“Журналистер өз еліне және азаматтарына шынайы жанашыр болуға тиіс. Бұқаралық ақпарат құралдары бекерден бекер «төртінші билік» атанбаса керек. Сол себепті сіздер жұрттың санасы мен сезіміне ықпал ету мәселесіне мұқият қарағандарыңыз жөн. Мен мұны журналистер қауымына арнайы айтып отырмын. Тәуелсіз әрі жауапкершілігі жоғары бұқаралық ақпарат құралдары болмаса, қоғамды одан әрі демократияландыру мүмкін емес екеніне сенімдімін. Сондықтан мемлекеттің мүддесін, қоғамның сұранысын және медиасаланың даму үрдісін ескере отырып, БАҚ туралы заңды қайта қарау керек. Қоғамдық ұйымдардың қызметі елімізді орнықты және жан-жақты дамытудың тағы бір маңызды факторы саналады. Үкіметтік емес ұйымдар маңызды әлеуметтік мәселелерді ұдайы көтеріп, оларды кешенді түрде шешуге септігін тигізіп келеді. Қазір Қазақстанның алдында тұрған міндеттер мемлекет пен үкіметтік емес ұйымдардың тығыз ынтымақтастықта жұмыс жүргізуін, азаматтық қоғам институттарын жүйелі түрде жаңғыртуды талап етеді. Реформаларды әзірлеу және оны жүзеге асыру ісіне қоғамдық ұйымдар мен белсенді азаматтарды барынша тарту қажет. Сол үшін, ең алдымен, ұлттық жобалар мен стратегиялық құжаттардың бәрі ашық талқылануын қамтамасыз ету керек. Бұл мәселе бойынша жасанды пікірталас өткізіп, көзбояушылық жасауға болмайды”, деді.

Біз  елімізде азаматтық белсенділікті жандандыруымыз керек. Мемлекет пен қоғамның  саналы әрі сындарлы серіктестігіне жол ашуымыз қажет. Сол себепті орталық және жергілікті органдардың, квазимемлекеттік сектордың жанындағы қоғамдық кеңестер дамуда. Президент бірнеше рет олардың қызметіне қатысты  сын айтқан болатын. Дегенмен, бұл кеңестердің орасан зор институционалдық әлеуеті бар. Соны толығымен жүзеге асыру керек.

Осыған орай, бұқаралық ақпарат саласындағы уәкілетті орган – Ақпарат және қоғам­дық даму министрлігі бұдан ширек ғасырдай бұрын қабыл­данғандықтан, бүгінгі ақпа­раттық технологиялар заманы­ның талабына ілесе алмай қал­ған «Бұқаралық ақпарат құрал­дары туралы» заңның орнына «Масс-медиа туралы» заң жобасын әзірледі. Дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдары мен интернеттегі желілік басы­лымдарға жүктелетін міндет пен жа­уапкершілікті теңестірген зама­науи құжатты Үкімет мақұл­дап, өткен маусым айында Мә­жіліс депутаттарының қарауына ұсынды.

Аталған заң жобасы әуелі ашық нормативтік құқықтық акті­лер интернет-порталында қоғамдық талқылаудан өтті. Оның барысында мүдделі жур­налистік қоғамдастық, негізі­нен, екі мәселе жөнінде алаң­дау­шылық білдірді. Біріншісі – Қыл­мыстық кодекстің «Журналистің заңды­ кәсіби қызметіне кедергі жасау» деп аталатын 158-бабын сирек қолданылуына байланыс­ты қылмыссыздандыру туралы жаңа норма. Ол журналистер тарапынан қолдау таппады. Шын мәнінде, журналистердің кәсіби қызметіндегі құқықтық мәртебесін мемлекеттік қыз­мет­шілермен және құқық қорғау­шылармен теңестіріп тұрған бұл бапты алып тастау БАҚ өкіл­дерінің беделін түсіріп қана қоймай, оларға қатысты құқық бұзушылықтардың көбеюіне әкеліп соғуы мүмкін еді.

Әділ сынға құлақ асқан Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі Қылмыстық кодекс­тің 158-бабына қатысты түзетуді заң жобасынан алып тастады.

Екіншісі – баспасөз картасын енгізу туралы жаңашылдық. Заң жобасында оған «Баспасөз картасы – жеңілдетілген аккре­диттеу құқығын және осы заңда көзделген құқықтарды беретін журналистің (бұқаралық ақпарат құралдары өкілінің) ерекше мәртебесін растайтын құжат және (немесе) электрондық құ­жат» деген анықтама берілген. Бұ­ған қоса, заң жобасының 26-ба­бында: «Бұқаралық ақпа­рат құралдары ақпаратқа ие­лік етушілердің, қоғамдық бiр­лес­тiктер мен ұйымдардың келi­суі бойынша олардың жанын­да өз журналистерiн аккре­дит­тей алады. Баспасөз кар­та­ларының иелері үшін ак­к­редит­теудің жеңілдетілген тәр­тібі қолданылады», деп тай­ға таңба басқандай етіп жазылған. Баспасөз картасын алу үшін журналистің тиісті немесе сабақтас мамандық бойынша жоғары білімі туралы дипломы болған кезде бұқаралық ақпарат құрал­дары саласында кемінде 3 жыл жұ­мыс тәжірибесінің болуы, ал ондай дипломы болмаған кезде бұқаралық ақпарат құралдары саласында кемінде 5 жыл жұмыс тәжірибесінің болуы, сондай-ақ уәкілетті органда есепке қойылған бұқаралық ақпарат құралымен еңбек немесе өзге де шарттық қатынастарда болуы талап етілмекші. Бұл жаңа норма қолданыстағы заңнамаға сәйкес қызмет істеп жүрген тәжі­рибелі журналистерге аккредиттеу кезінде артықшылық бергенімен, баспасөз картасын ала алмаған БАҚ өкілдерінің бұрынғы тәртіппен аккредиттеу­ден өтуіне кедергі келтірмейді деп білеміз. Сондықтан да әлеуметтік желідегі сыңаржақ пікірлермен келісу қиын. Заң жобасында қалдырылған осы жаңашылдық журналис­тер жұмысын жеңілдетіп қана қоймай, мемлекеттiк органдар, қоғамдық бiрлестiктер мен ұйымдар қызметі туралы жария­ланымдардың сапасын арттыруға да мүмкіндік береді деп сенеміз.

Журналистік қоғамдас­тық заң жобасындағы ресми хабарларға жатпайтын ақпаратты беру туралы сұрау салуға мемлекеттік органдардың бұрынғы жеті жұмыс күнінің орнына, бес жұмыс күні ішінде жауап беруі жөніндегі түзетуді қуана құптап отыр. Сондай-ақ «Теріске шығару не жауап беру құқығы» туралы бап «Осы бапта көрсетілген құқықтардың бұзылуына байланысты бұқаралық ақпарат құралдарына қойылатын талаптар бойынша талап қою мерзімі осындай мәліметтер бұқара­лық ақпарат құралдарында жарияланған күннен бастап үш жылды құрайды» деген абзацпен толықтырылмақшы. Қолданыстағы «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңда қарастырылмаған бұл жаңа норма БАҚ редакциялары­ның құқықтық жағдайын әл­де­қай­да жақсартатыны сөз­сіз. Себебі олар тіпті жиырма-отыз жыл бұрын жарық көрген жа­рияланым­дарда көрсетілген мәліметтер үшін теріске шығару ақпаратын жариялауға немесе заң алдында жауап беруге мәжбүр болып келді. Бұл ретте Ұлыбританияның 1996 жылы қабылдаған жала жабу тура­лы заңына сүйеніп, талап қою мер­зімін бір жылмен шектеуді ұсын­ған сарапшылар, журналистер мен заңгерлер де бар. Әлбет­те, бұл мәселенің түпкілікті шеші­мін енді Мәжіліс депутаттары айтуға тиіс.

Бұқаралық ақпарат құрал­дарын қаржыландыруға қатысты жаңашылдықтар мемлекеттік және мемлекеттік емес БАҚ-тар­ды қаржылай қолдауға және қаржыландыру тетігін жетіл­діруге бағытталған. Осыған дейін республикалық бюджет қара­жаты есебінен берілетін мемле­кеттік ақпараттық саясатты жүр­гізу жөніндегі мемлекеттік тапсы­рыс тек конкурс өткізу арқы­лы беріліп, мұның өзі, әсіре­се мемлекеттікі болып саналатын бұқаралық ақпарат құрал­дарының кейде қиын жағдай­да қалуына әкеліп соғатын. Алда­ғы уақытта қаржылан­дыру мәселе­сінде мемлекет­тік және мем­лекеттік емес БАҚ-тың аражігі ажыратылмақ­шы. Атап айтқанда, «Масс-медиа туралы» заң жобасы 1-бабының 41-тармағын­да: «Республикалық деңгейде мемлекеттік ақпараттық саясат­ты жүргізу жөніндегі мемлекет­тік тапсырыс – жарғылық капиталында мемлекетке тиесілі акциялардың, қатысу үлестері­нің, пайлардың елу пайызынан ас­тамы бар бұқаралық ақпарат құралдарында орналастырылатын, мемлекеттік ақпарат­тық саясатты жүргізу үшін қыз­меттер көрсетуге арналған рес­пуб­ликалық бюджет есебінен тапсырыс», деп айқындалған. Ал осы баптың 31-тармағын­да «Мем­лекеттік емес бұқара­лық ақпарат құралдарына арналған гранттар – мемлекет пен қоғамның мүдделерін қанағаттандыратын ақпаратты құру және тарату арқылы отан­дық контентті қолдау, Қазақстан Республикасының ақпарат­тық егемендігін нығайту және қорғау мақсатында мем­лекет­тік емес бұқаралық ақпарат құрал­дары үшін конкурстық негізде республика­лық бюджет­тен бөлінетін қара­жат», деп көрсе­тіліп, мемлекеттік емес бұ­қара­лық ақпарат құрал­дарын грант­тық қаржылан­дыру енгізілгелі отыр. Аталған заң жобасының 32-бабында көз­делгеніндей, мемлекеттік емес бұқаралық ақпа­рат құралдарына берілетін мем­лекеттік тілдегі гранттардың кө­лемі гранттардың жалпы жыл­дық көлемінің үштен екісінен кем болмауға тиістілігі ұлттық мүд­демізге сай шешім екені дау­сыз. Гранттардың іске асыру мерз­імі бір жылға дейінгі қысқамерз­імді гранттар және іске асыру мерзімі үш жылға дейінгі ұзақмерзімді гранттар болып бөлінетіні де мемлекеттік емес БАҚ үшін қолайлы болмақ.

Осы орайда мемлекеттік және мемлекеттік емес бұқара­лық ақпарат құралдарын қаржы­ландыруда ұсынылып отыр­ған жаңашылдықты тек респуб­ликалық деңгейде емес, өңірлік деңгейде де енгізу қажет. Себебі өңірлерде де мен­шік нысаны әртүрлі БАҚ бар. Олар да, әсіресе өңірлік мемле­кеттік БАҚ мемлекеттік тапсы­рысқа байланысты конкурстарда қиындыққа тап болып жүр.

Қорыта айтқанда, «Масс-медиа туралы» жаңа заң жобасы қазіргі қолданыстағы «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» және «Телерадио хабарларын тарату туралы» заңдарды біріктіріп, бұқаралық ақпарат құралдарына қойылған ортақ талаптарды желілік басылымдарға да міндеттеп, тиісінше жауап­кершілік жүктеп отыр. Алайда қоғамда заң жобасының атауына қатысты сыни ескертпе де айтылып жатыр. Өйткені «Масс-медиа» сөзі ағылшын тілінен қазақшаға аударғанда «Бұқаралық ақ­парат құралдары» деген ұғым­ды білдіреді. Заң жобасы қабылданған жағдайда оның 1-бабының 9-тармағына сәй­кес желілік басылымдар да БАҚ-қа жатқызылмақшы. Демек заң жобасының атауын өз ана тілімізде бұрынғыша «Бұ­қара­лық ақпарат құралдары туралы» деп атаған жөн болар.

Медина Сатыбалды