Б.Байрам: «ТҮРКІСТАН» ДЕГЕН АТАУДЫҢ ӨЗІ БІЗДІ БІРІКТІРЕТІН ҰҒЫМ»

Бүгінде ғылымның өзекті мәселелерін көтеруде түркітану ғылымының маңызы зор. Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті мен жанынын ашылған Түркология ғылыми зерттеу институты түбі бір түркі халықтарының тарихы мен мәдениетін зерттеп әлемге танытатын білім мен ғылым ордасына айналып келеді. Осы орайда біз институт директоры Бүлент Байрам мырзамен орталықтағы зерттеулер барысы жөнінде сұхбаттасқан едік.

– Түркология ғылыми-зерттеу институтының директоры ретінде өзіңіз басшылық ететін ғылыми-зерттеу орталығының бағыт-бағдарын айтып берсеңіз. Болашақтағы жоба-жоспары қандай?

– Түркология – түркі халықтарының тілі мен әдебиетін, тарихы мен антропологиясын зерттейтін ғылым саласы. Мәдени және рухани құндылықтарды жинақтап, басын біріктіреді. Нақты айтқанда түркі халықтарының тілі мен әдебиеті, фольклоры, этнографиясы тарихы, археологиясы, теологиясы сияқты көп нәрсені қамтиды. Сондықтан институттың негізгі бағыт-бағдары – түркі мәдениетіне негізделген, түркология ғылымына тән тілдік, тарихи, археологиялық ескерткіштерге байланысты теориялық-әдіснамалық зерттеу жүргізу. Осы бағыт арқылы ғылым мен білімнің дамуын және өндірістің өркендеуін нығайта аламыз. Түркі жұртшылығының білім ошағы саналатын университеттің де зияткерлік және инновациялық әлеуетін көтереміз.

Түркология Батыста өте жоғары деңгейде дамыған ғылым. Еуропада, Ресейде бұл тарапта жүйелі ғылыми зерттеу мектептері қалыптасқан. Көне түрік тілін зерттеген, грамматикасын жүйелеп жазған Аннемари фон Габайн айтады: «Түркология ғылым, сонымен қатар ол да бір машық немесе кәсіп. Бірақ түрік халықтары үшін кәсіптен гөрі, ұлттық міндет, парыз деп есептеймін», дейді. Мен бұл пікірмен толық келісемін. Сондықтан біз ұлттық міндетті атқарғандаймыз. Тарихымыз бен тек-тамырымызды зерттеп-зерделеу бойынша жұмыс істеуге міндеттіміз. Институтта тіл бойынша еңбектер жазған ғалымдар, фольклортанушылар, әдебиеттанушылар, тарихшылар, археологтарымыз бар. Әрқайсысы өз саласы бойынша зерттеулер жүргізіп келеді. Бірақ біз мұнымен ғана шектеліп қалмаймыз. Бүгінде Түркістан түркі халықтарының рухани орталығына айналды. Сондықтан, біз Түркологияны тереңдеп зерттеуге міндеттіміз, осы бағытта көп жұмыс істеуіміз керек. Түркіні зерттеу тек Түркияның не Қазақстанның ғана мүддесі емес. Ол тұтас түркі халықтарының Еуропадан Камчаткаға, Солтүстік мұзды мұхитқа, Үндістанға дейін, араб елдеріне ұласқан тұтас аймақтарда өмір сүретін түркі халықтары бар. Олардың кейбірі өзгеріп, тілдері ұмытылып өзге халықтардың құрамына еніп кеткенмен олардың түбі бір түрік халқынан тараған ұлттар мен ұлыстар екені мәлім. Міне, біз осынау үлкен географиялық аймақты алып жатқан Түрік дүниесін, түркі халықтарының тілі мен әдебиетін, этнографиясын, тарихын, археологиясын зерттеу мақсат-міндетіміз деп есептейміз.

Болашақта қандай міндеттер қойылмақ? Түркістанды – түркі дүниесінің рухани астанасы деп білсек, біз осы түркілерді біріктіретін рухани тамырларымызды зерттеуіміз керек. Іргелі зерттеулер Түркістанда жасалуы тиіс. Түркология ғылыми зертеу институтын түркология ғылымы бойынша үлкен орталыққа айналдыруымыз керек. Біздің бірінші міндетіміз осы. 2002 жылдан бері институт жанынан шығатын (тоқсандық) үш айда бір жарық көретін «Түркология» журналын шығарып келеміз. Осы ғылыми басылымымызда, өткізіп жүрген конференция, дөңгелек үстел материалдарында Түркологияның өзекті мәселелері талқыланады. Ғылыми принциптерге сүйене отырып, өз көзқарасымызды, ұстанымымызды танытудамыз. Қысқасы, алдағы уақытта институтты түркология ғылымы бойынша ірі, іргелі зерттеулер жасайтын орталыққа айналдырсақ деген жоспар бар.

– Түркі халықтарының тарихи тамыры, рухани-мәдени өмірі бір-бірімен етене байланысып жатыр. Бұл турасында кезінде «Ататүріктің де айтқаны бар: «Тіл деген бір көпір, тарих бір көпір, мәдениет деген көпір, осы көпірлерді құлатпауымыз керек». Болашақта өзара ықпалдастық, ынтымақтастық тұрғысынан қандай мәселелерде бірігуіміз керек деп ойлайсыз?

– Ататүрік бұл пікірін білдірген кезде Кеңес үкіметінің кезі еді. 1933 жылы Түркия тәуелсіздігінің 10 жылдығына орай өткен жиында Мұстафа Кемал Ататүрік: «Бүгін Кеңестік Ресей – көршіміз, одақтасымыз. Бұған біз бүгін мұқтажбыз. Бірақ, ертең не боларын ешкім кесіп айта алмайды. Дәл Осман империясы сияқты, дәл Австрия-Венгрия сияқты оның да ыдырауы мүмкін, бөлшектенуі мүмкін. Бүгін қолында мықтап ұстап отырған халықтары уысынан шығып кетуі мүмкін. Әлемде сонда жаңа тепе-теңдік орнайды. Міне, сонда Түркия не істейтінін білуге тиіс. Біздің бұл «досымыздың» билігінде тілі бір, наным-сенімі бір, өзегі бір бауырларымыз бар. Соларға қол ұшын беруге дайын болуымыз керек. Дайын болу деген сөз – сол күнді күтіп отыру деген сөз емес. Әсіресе, рухани көпірлерге мән беруіміз керек. Тіл – бір көпір, наным-сенім – бір көпір, тарих ­­– бір көпір… Бүгін біз олардан тіл тұрғысынан да, салт-дәстүр жөнінен де, тарихи байланыстардан да ажырап, өте алыста қалып қойдық. Біз тұрған белес дұрыс па, олар тұрған деңгей дұрыс па, мұны есептеп жатудың пайдасы жоқ. Олардың бізге жақындасуын күте алмаймыз. Біз оларға жақындасуымыз қажет. Тарихи байланыстарымызды жаңғыртуымыз керек, – деген болатын. Содан 58 жыл өтіп, КСРО ыдыраған кезде, Ататүріктің сөзін ұмытпаған Түркия Қазақстанның тәуелсіздігін бірінші болып мойындады.

1991 жылы Кеңес үкіметі құлап Тәуелсіздікпен бірге шаңырақ көтерген осы оқу ордасы, оның іле-шала Қазақ-түрік университетіне айналып, қос елдің достығының символына айналып күллі түрік балаларын бір шаңырақ астына біріктіріп білім беріп отырған осы Ахмет Ясауи университетінің өзі туыстығымыздың, достығымыздың, яки Ататүріктің жоғарыда айтылған пікірінің жемісі деуімізге болады.

Түркология ғылымы, түркі тануды зерттеу бұл университетіміздің алғашқы жылдарынан бастау алады. Университеттің бірінші жылдарынан бастап негізінде бар дүние деп айта аламыз.

Жалпы алатын болсақ, Түркияда түркология ғылым Ататүріктің тұсында бастау алған. Ол «Түрік тілі», «Түркі тарихы» орталықтарын құрды. Өткен ғасырдың басында, осыдан 100 жыл бұрын шамасында Алаш қайраткерлері А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев, Ә.Бөкейхандар, Еділ-Жайық бойындағы түріктер: татар-башқұрттар, татар зиялысы Ы.Гаспыралы, өзбек зиялысы Абдулла Чулпон болсын, Анадолы зиялылары болсын, қысқасы сол дәуірдегі түрік халықтары зиялылары бір-бірінің шығармаларын оқып, аудармасыз-ақ түсінетін халде еді. Ол кезде түрік халықтары оқымыстыларында өзара мықты мәдени байланыс, жақындық болған. Үлкен Түркістан, Ұлы Түркістан ұғымы болды. Бірақ, түрлі саяси жағдайлардың әсерінен біз бір-бірімізден алшақтап кеттік. Қазір, бір өкінішті жайт: туыс болсақ та біз бір-бірімізді аудармасыз түсіне алмаймыз.

1992 жылдан бастап Түрік тілдес мемлекеттердің Саммиті өткізіліп келеді. 1993 жылы «Түркі мәдениетін және өнерін дамыту халықаралық ұйымы» (TÜRKSOY) жұмыс істейді. 2009 жылдың 3 қазанында Нахчыван келісіміне сәйкес Түркі тілдес мемлекеттердің ұйымы ретінде Түркі кеңесі құрылған еді. Түркі Кеңесінің VIII саммиті 2021 жылдың күзінде Ыстанбұлда өтті. Осы алқалы басқосуда – ұйымның атауын Түркі мемлекеттері ұйымы деп өзгерту туралы шешім қабылданды. Әріптес елдер мен бақылаушылардың мәртебесі нақтыланды. Сондай-ақ бауырлас түркі елдерінің «2040 тұжырымдамасын» бекітті. Бұл тұжырымдама, яғни Президенттеріміз қол қойған маңызды құжат, біздер үшін 2040 жылға межеленген бағдарлама. Бұл тұжырымдамада көп маңызды нәрселер жазылған. Онда тіл, мәдениет, туризм, экономика бойынша өзара ынтымақтастық байланыс туралы жоспар бар. Алда, көп игі жұмыстар жүргізіледі деп ойлаймын. Келешекте біз мемлекеттік өзара достық байланыс жұмыстарын жүргізу арқылы жаңа буынды жақындастыруымыз керек. Жас ұрпақтың санасына түркілік тек тамырымызды, тарихымызды танытуда көп түсіндірмелер жасауымыз керек деп ойлаймын. Түркологияның маңызы осында. Түркияда біз Мағжан Жұмабаев, Абдулла Чулпон еңбектері бойынша түрік филологиясы кафедраларында диссертациялар жазылып, ғылыми айналымға енгізілді. Ататүрік айтқандай, тіл-әдебиет бойынша да, мәдениет бойынша да біз бір-бірімізге өте жақын, туыс халықтармыз. Түбіміз, тамырымыз бір. Осыны кейінгі буын жастарға, жаңа толқын ұрпақтарға ұғындыруымыз керек.Оны қалай ұғындырамыз? Түркология орталықтары мен зерттеу институттарының жұмыстары арқылы жүргізе аламыз. Ғалымдар зерттеу жасағанда, мысалы бір мәтінді оқып қарағанда түрік халықтарының жақындығын таниды, сонымен қатар айырмашылықтарын да аңғарады. Біздің туыстығымызбен қатар алшақтығымыз да бар екен ғой деп ойлауыңыз мүмкін. Айырмашылықтар әрине, әр халықтың менталитетіне байланысты болады.

Мәдениет жағынан жақынырақ болуы үшін бірлік керек. Бізде тұтас түрік халықтарының әдебиеті мен тілі, фольклоры деп қарастырылады. Тұтас Түрік елдері, бір туған түрік баласы деп қараймыз. Түркияға оқуға барып жүрген жастар мұны біледі. Қазақстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Әзербайжан т.б. қай түркі тілдес мемлекеттерден болсын Түркияда жүрген бауырлас елдердің өкілдері өздерін жат, «шетелдікпін» деп сезінбейді, Түркия – түрік халықтарының өкілдерін өз баласындай бауырына тартады. Мұнда, жалпы түркі тілдес Орталық Азия елдерінің барлығында өкінішке қарай ұлтқа байланысты, менталитетке орай айырмашылықтарға басымдық беріліп кеткендей. Өкінішке қарай, біз мұнда «шетелдік», яки «түркиялық» екенімізді сезініп қаламыз, Түркі халықтарының өкілдері қай елде, қай мемлекетте болмасын өзін шетелдік, жат сезінбеуі керек. Біз бір-бірімізге бөтен емеспіз ғой. Осы көзқарасты жоюымыз керек деп ойлаймын. ХХ ғасыр басында Қырым татарлары өкілі, Жәдид мектептерінің негізін салушы ағартушы Исмаил Ғаспыралы шығарған «Тәржіман» газеті сол тұстағы күллі түрік халықтарына таралған. Соны түсініп оқи білген еді аға буын. Ысмаил бей Гаспыралы айтқан «Тілде, пікірде, істе бірлік!» болды. Осы сөз әлі де өзекті, осы бірлік қазіргі бізде болуы тиіс. Тіл бойынша, мәдениет бойынша да, экономика тарапында да бірлік керек. Мұны модерн, заманауи талаптарға да сәйкес келетіндей жасауымыз керек деп ойлаймын.

– Түркі әлемінің төрі – Түркістан. Түркістан ұғымы түркі дүниесінде зор маңызға ие. Түркістанның жаңа статусына сай, бауырлас елдер ынтымағын нығайтуға бағытталған қандай іс-шара өткізу ойларыңызда бар?

– «Түркістан», «Тұран» деген ұғымның өзі терең. Түпкі мәні «Түркістан – түріктердің, күллі түрік халықтарының мекені» деген ұғымды білдіреді. Бұл үлкен географиялық аймақ. Кейін саяси-тарихи себептермен Шығыс Түркістан, Батыс Түркістан деген бөліктерге бөлінді. Үлкен, тұтас Түркістан тарихтан мәлім осылай жіктеліп, бөлініп кеткен-ді. Қазір ол елдердің әрқайсысы жеке шаңырақ, дербес мемлекет. Бұлардың әрқайсысының салмағы, өз орны бар, әлем құрметтейтін елдер. Мағжан Жұмабаевтың «Түркістан – екі дүние есігі ғой, Түркістан ер түріктің бесігі ғой» деген жыр жолдары дәл осы Ұлы Түркістанға бағытталып жазылған болатын. Алаш қайраткері Мұстафа Шоқайдың «Үлкен Түркістан, тұтас Түркістан» идеясына үңілсек те бұны ұғамыз. Бүгінде Орталық Азия деп аталып жүргенімен, ол осы Үлкен Түркістан, тұтас Түркістан көрінісіндегі елдер ғой. Өкінішке қарай, Ұлы Түркістан ұғымын кешегі Кеңестік империя ауқымын тарылтып, мәртебесін барынша төмендетуге тырысып келгені белгілі.

Кейінгі уақытта Түркістан қаласының облыс орталығы болып, жәдігер шаһарға ерекше көңіл бөлініп, «Түркі халықтарының рухани астанасы» деген мәртебеге ие болуы қуанарлық та, құптарлық жайт. Қазақ елі Үкіметінің бұл шешімі өте маңызды, тарихи мәні зор шешім деп санаймын. «Түркістан» деген атаудың өзі бізді, түркі халықтарын біріктіретін ұғым. Бір-біріміздің туыстығымызды, тұтастығымызды ұдайы еске салып отыратын ұғым деп ойлаймын. Біз де өз тарапымыздан бұл мәртебеге лайықты қызмет етуге тырысамыз, әлбетте. Түркі әлемінің рухани астанасы деп жарияланған Түркістанның жаңа мәртебесіне жарасатындай орталық болуы үшін қолдан келгенше, мүмкіндігінше еңбек жасап жатырмыз.

Университеттің 30 жылдығы аясында оқу орнымыз 30 ірі жобаны жүзеге асыруды жоспарлаған болатын. Біздің «Түркология» ғылыми зерттеу институты да сол жобалардың бірі де бірегейі ретінде «Түркі әлемі интеграциясындағы ТҮРКІСТАН концепциясы (тарихи және әдеби мәтіндердегі ортақ мемлекет ұғымы) деген жобаны қолға алдық. Бұл жобаны университетімізге қарасты «Еуразия» ҒЗИ-мен бірге жүзе асырмақпыз. Қорытындысы осы жылдың аяғына желтоқсан айында шығатын болады. Жобаға түрік тілдес елдерден көптеген ғалымдар, зерттеушілер қатысатын болады. Бұл жоба Түркі халықтарының ортақ отаны – Түркістан атауының әр кезеңдегі тарихи-әдеби шығармалардағы көрінісін айқындай түсетін бір монографиялық зерттеу болмақ. Аталмыш зерттеу бүгінгі таңда бірнеше Түркі тілдес мемлекеттер орналасқан ауқымды географиялық кеңістікті сипаттайтын Түркістанмен байланысты.

Түркі әлемі интеграциясындағы Түркістан концепциясы (тарихи және әдеби мәтіндердегі ортақ мемлекет ұғымы) атты жоба тарих және әдебиет саласында еңбек ететін ғалымдардың Түркістан туралы жазылған еңбектеріндегі түпнұсқа тарауларын қамтитын бір монографиялық зерттеу жоспарланып отыр. Бүгінде академиялық және атақты еңбектерде тарихи Түркістан атауының орнына Орталық Азия атауының жиі қолданылатынын байқаймыз. Алайда түрік деректерінде, батыс ғалымдары, саяхатшылары, миссионерлер мен тарихшыларының жазып қалдырған көптеген еңбектерінде «бұл географиялық аймақта түркілер мекендеген ел» деген мағына беретін Түркістан сөзін қолданғаны бәрімізге мәлім. Бірақ бұл атау бүгінгі таңда күн тәртібіне енгізілсе де, тарихи атаудың әлі толық маңызын ұғынып, тарихи шеңбері мен миссиясына лайықты әдебиетке кіре алмағанын айтқымыз келеді. Қазір де Ахмет Ясауидің кесенесі орналасқан тарихи Яссы қаласының атымен қоса, Қазақстанның бір облысының аты ретінде ғана қолданылып жатыр. Түркістан, 2021 жылы бүгінгі атауы Түркі Мемлекеттерінің Ұйымы болған Түркі кеңесінің шешімімен «Түркі әлемінің рухани астанасы» деп жарияланды. Оңтүстік Қазақстан облысының орталығы Түркістан болып белгіленуі қаншалықты маңызды болса, бұл тарихи қаланың Түркі әлемінің рухани астанасы деп жариялануы да соншалықты маңызды. Бұл жобаның негізгі мақсаты – ұмытылып бара жатқан Түркістан атауын әртүрлі тарихи кезеңдегі дереккөздерде және басқа географиядағы әдеби мәтіндердегі көріністерін ашып көрсету арқылы ұлы Түркістан географиясын қайтадан академиялық тұрғыдан әдебиетке енгізу. Кеңес Одағы тұсында жүйелі түрде жойылған, яки тар мағынада қолданылған тарихи Түркістан атауының осы географияда құрылған мемлекеттермен, осы жерді мекендеген халықтарды меңзегенін академиялық еңбектер негізінде қарастырған жөн деп санаймыз. Бұл зерттеудің түркі әлемінің стратегиялық мақсаттары мен болашақ келбетіне елеулі үлес қосатыны ақиқат.

–Мазмұнды әңгімеңіз үшін көп рахмет. Жұмыстарыңызға табыс тілеймін!

Әтіргүл ТӘШІМ.