Әр елдің өзіне тән әдет-ғұрпы, салт дәстүрі бар. Олары екі ауыз сөзбен халықтың келбеті, тәрбиелік ережесі деуге болады. Осы орайда Түркістан облысының тұрғындарына ұлттық салт-дәстүрімізді насихаттау үшін төмендегі ақпараттық мақаланы ұсынып отырмыз.
Салт-дәстүр, әдет-ғұрып ата-бабалардың ұзақ ғасырлық ұзың-ұзың көш керуені арқылы ұрпақ алмасқан сайын үзілмей жалғасып, кешеден бүгінге асыл аманаттай ардақ қалпына ұласып, ұлттық болмысты басқармадан айрықшалап, даралап тұратын ішкі бір рухани айна іспетті. Онсыз халық болмайды.
Кешегiсiз бүгiн де, ертең де тұл. Тiптi бар ғой, дәстүрдi адамның қай ұлтқа жататындығының бiр басты белгiсi ретiнде қарастырған жөн. Себебi, Ғабит Мүсiрепов жазғандай, «мал баласын баурында өсiредi, ағаш жапырағын ығына қарай төгедi, адам баласы қоғамның шылауында өседi». Осы мысалды Халық-ана тағдырына қабыстыра айтсақ, ата-дәстүр де ұл-қыздарының бойында ұлттық иiстi бiлдiрiп тұрмақ!
Тоталитарлық қызыл империя қирығынан қазақ халқы қатты зардап шеккені баршаға мәлім. Тілімізден, дінімізден көз жазып қалдық. Әсіресі әдет-ғұрып, салт-дәстүріміз бәрі ескелікке телінді. Барлық жақсы дәстүрлер салтанат құрған күнімізге еліміз тәуелсіздік алуы арқасында жетіп отырмыз. Ұлттық жол-жоралғыларымыз бірте-бірте өз жарасы – мын табуда. Бұл тұрғында қазақ халқының екі жүзге жуық салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, сенім-ырымы, ұлттық ойындарындарыныңтаңымдық, тәрбиелік мәні зор.
Енді сол ата-мұрамызға тоқталық.
Азан шақырып ат қою. Азан араб тілінде шақыру, жариялау дегенді береді. Діни ұғымда таңертен азан шақыру – таңғы намаз оқуды хабарлау деп жүсіндіріледі. Ат қою осы діни ұғыммен сабақтас: нәрістені қырқынан шығарып, ауыл ақсақалдарын жинап, азан шақырып ат қойғызады.
Айт – мұсылмандық діни мейрамы. Ол мынандай түрге бөлінеді:
- Ораза айты: ораза аяқталған кейін үш күн бойы өтеді.
- Құрбан айты: құдайға құлшілік ретінде құрбан шалады. Аталған мейрамдардың қай-қайсысында да мұсылман қауым құдайға құлшілік ету үшін, пітір, зекет, садақа беру үшін мешітке барады, тілек тілесіп, бата сұрасып, қонаққа шақырысады.
Айтыс — қазақ елiнде ертеден қалыптасқан жыр жарысының түрi айтыс деп аталады. Айтысқа табан астында суырып салып айта алатын нағыз ақындар, көркем сөз шеберлерi қатысады.
Жалпы қазақ фольклорында айтыс салт айтыстары және ақындар айтыстары болып екiге бөлiнедi. Ақындар айтысына қыз бен жiгiт айтысы, ақындар айтысы, жұмбақ айтыс, мысал айтыстары жатады.
Айтыс мазмұнына байланысты түре айтыс және сүре айтыс болып екiге жiктеледi. Түре айтыс бойынша ақындар бiрiн бiрi сөзбен түре қуалап, қысқа-қысқа қарымдасады. Ал сүре айтыста кеңiнен көсiлiп, еркiн сiлтейдi. Айтыста көбiне өткiр әлеуметтiк, қоғамдық мәселелер көтерiледi. Ел басшылығындағы азаматтардың мiнi, өмiрдегi келеңсiз құбылыстар, жетiстiк-кемшiлiктер ашық айтылады.
Қазiргi өткiзiлiп жүрген айтыстардың аясы анғұрлым кеңейдi. Бүгiнде ақындар ел өмiрiндегi елеулi өзгерiстердi, жаңалықтарды, халықтың әлеуметтiк тыныс-тiршiлiгiн заман лебiне сай жыр жолдарына арқау етедi. Дәстүрлi өнер бәсекесiне айналған жыр жарысына шетел қазақтары да белсене қатысуда.
Аластау — шамандық наным-сенiм кезiнен қалған ырым. Оның мақсаты – көз, тiл тигендi қайтару, ауру-сырқау, iндет-кесел сияқты жамандықтарды, үйдi бәле-бетерден аластау арқылы тазалау. Мәселен, үй iшiнен сондайларды аластауға ертеде ата-бабаларымыз негiзiнен адыраспан шөбi мен арша ағашын пайдаланыпты. Онда да бүгiнгi қолдан өсiрген жасанды емес, тастың бетiнде жатып өсетiн түрiн ғана қолданған. Әдетте, мұндай аршаны үйдiң кез келген бұрышына iлiп қояды екен. Егерде үйде көз, тiл тиiп ауырған бала-шаға болса, аршаны табаға салып тұтатып, түтiнмен бүкiл үйдi аластап шығып, есiктерiн жауып қоятын болыпты.
Бүгiнде кей жерлерде жаңа үйге кiргенде оны әуелi адыраспанмен не арашамен аластап алу дәстүрi қалыптасып келедi.
Асар — қазақ халқының өмiрiндегi еңбек үрдiсiне байланысты туған бұл iзгiлiктi дәстүр бойынша, белгiлi бiр шаруаны үлкен-кiшi демей, барлық ауыл адамдары болып бiрiгiп тындырады екен. Көптiң күшiмен атқарылатын мұндай iс-қаракеттi асар деп атаған. Сiрә, «Жұмыла көтерген жүк жеңiл» деген сөз содан шықса керек. Айталық, ауылды жерлерде жас шаңырақ иелерiне үй салу да көбiне жақын-жуық, көршi-көлем қолқабысымен жүзеге асырылған. Яғни, арнайы заттай шығынсыз-ақ баспана тұрғызылған. Бар болғаны үй иесi тамақ жағын ғана өзi көтерiп алған. «Торқалы той, топырақты өлiм» аталған шақтарда да ағайындардың бiрлесiп кететiн дәстүрi бар. Асарға шақырылған адамдар мiндеттi түрде келетiн болған. Егерде бiр рет Асар жасағанда шаруа бiтпей қалса, екi рет өткiзген. Осынау бiр iзгiлiктi, қайырымы мол дәстүр ел iшiнде әлi де кездеседi. Мұндай жақсы салтқа жан-жақты қолдау жасау бүгiнгi нарық заманында аса қажет-ақ.
Ауыз тию — ауыз тию, дәм ауыз тигiзу – қазақтың ежелден келе жатқан ғұрыптарының бiрi. Үйiне кiм келсе де, қазақ дәм ауыз тигiзбей аттандырмаған. Тiптi, тамақтанатын уақыт емес, беймезгiл шақта да келген кiсiге қазақтың келiндерi, қыздары: «Нан ауыз тиiңiз», — деп, дастарханға нан қояды.
Қазақта «ертеңгi асты тастама, кешкi асқа қарама» деген нақыл сөз бар. Яғни, дәстүр бойынша, үйiне бас сұққан адам таңертеңгi астың үстiнен түссе, мiндеттi түрде дастархан басына тiзе бүгуге тиiстi. Ал ертеңгi асқа қарамайтындай жағдай бола қалса, қазақ әйелдерге – «күйеуiң тастап кетедi», еркектерге – «қатының қашып кетедi» деген ырымды әзiл тұрғысында айтады.
Ұзақ сапарға, жолаушылауға шығарда, кiм де болса, өз ауылының үлкен үйiнен, яғни қарашаңырақтан дәм татып аттануы керек. Балаларын әскерге аттандырар алдында да солай жасайтын дәстүр ел iшiнде әлi күнге дейiн iзгi жалғасын тауып келедi. Бұл адамды қарашаңырақтың киесi қолдап жүредi деген халықтың сенiмнен туындаған.
Қалай дегенде де, дәм ауыз тигiзу қонаққа, жолаушыға, асқа деген ерекше ықыласты танытатын iзгi дәстүр екенiн көремiз.
Әменгерлік – халқымызда көнеден келе жатқан салттың бірі. Бұрын қазақтар «Ерден кетсе де, елден кетпек жоқ», «Аға өлсе ініге мұра» деген қағидамен, жесір әйелді өз тандауы бойынша қайныларының, не қайнағаларының біріне қосқан. Құран бойынша жесір әйел күйеуін жүз күн азаласа, борышын ақтағаны деп саналады. әйел күйеуінің ағасы немесе күйуіне тұрмысқа шығуы тіис, не болмаса туыстары арасынан өзі таңдауы тіис.
Бәсіре. Қазақ шаңырағында дүниегі ұл бала келгенде, онымен қатар мал төлдесе, сол жаңа туған құлында немесе ботаны нәрестенің бәсіресі деп атау салты бар. Жұртшылық ұғымы бойынша, дүниеге шыр етіп келген баланың болашағы өзіне атаған бәсіремен тығыз байланысты. Сондықтан оны мінбейді, сойылмайды, өзге біреуге сатпайды. өсе келе баланың малға деген мейірімі, пейілі түзу болады.
Бауырына салу — біреудің нәрестесін бауырына салу.
Яғни бала асырап алу – қазақтың ежелден келе жатқан ғұрпы. Бала асырап алу, негізімен, өз кіндігінен ұрпақ болмаған жағдайда жүзеге асырылған.
Бес парыз – мұсылманның бес парызы төмендегілерден тұрады:
- Алланың барлығына, бірлігене кәміл сену.
- Діннің негізгі тірегі – күнде бес уақыт намаз оқу.
- Жылына бір рет зекет беру.
- Рамазан айында бір ай ораза ұстау.
- Бір рет қажылыққа бару.
Ислам діні алдындағы осындай бес парыздын орындаған адал ғана нағыз Алланың пендесі – мұсылман бола алады.
